46

هف_ت آسمان چيس__ت و كجا ق__رار دارند؟••• 47

راه ه__اى ارتباط در آسمان ه__اى هفتگانه••• 50

م_فه_وم طب_اق بودن آسمان هاى ه_فتگانه••• 52

هماهنگى در خلقت هفت آسمان••• 53

چگونگ_ى حف_ظ آسمان ها و ك_رات سماوى••• 54

حفظ موجودات سماوى از سقوط به زمين••• 57

آسم__ان، سقف____ى محف____وظ••• 59

(474)

آسم_______ان و ط__راي____ق آن••• 60

آسمان، محل ن_زول رزق و ق_رارگاه بهشت م_وعود••• 61

(475)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

وج_ود جنبندگ_ان در آسم__ان ه_ا••• 64

فصل سوم _ چگونگ__ى آفرين_ش زمين••• 67

تك__ون زمين، مراح__ل و زمان آن؟••• 67

ايج_اد ك__وه ه_ا و ت_ق_دي__ر ارزاق••• 69

رام كردن زمين براى تسهيل حيات••• 72

آمادگ_ى زم_ي_ن و ع_وام_ل حي_ات••• 73

گهواره بودن زم_ين و ايجاد راه ها••• 77

زمي___ن و نعمت ه__اى زمين____ى••• 78

(476)

مفهوم نزول موجودات زمينى و مواد كانى••• 81

زم_ي_ن، مح_ل زن_دگ_ى و م___رگ انسان ها••• 83

(477)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

مفه__وم زمي__ن ه__اى هفتگان___ه••• 83

فصل چه_ارم - خ_ورشي_د و م_اه••• 85

مف_هوم ج_ريان و حركت خورشيد••• 85

مفه_____وم من______ازل م________اه••• 88

شناورى كرات و اج_رام در ف_ض_ا••• 91

ت_أمي_ن روشن_ايى به وسيله م_اه و خ_ورشيد••• 94

ب__روج آسمانى و خورشيد و ماه••• 95

حركت حساب شده ماه و خورشيد••• 96

(478)

نظام حاكم بر جريان ماه وخورشيد••• 97

گست__رش ساي_ه و دلال__ت خورشي___د ب_ر آن••• 99

(479)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

توالى شب و روز، حركت و اجل ماه و خورشيد••• 101

مح_اسبه زم_ان و استف_اده از م_اه و خ_ورشيد••• 102

شم_ارش و تقسي__م بن__دى تكوين__ى زم____ان••• 103

تأثير حرك__ت زمان در تكوي_ن انسان و حوادث••• 108

فصل پنجم _ پيدايش شب و روز، نور و ظلمت••• 111

پيدايش نور و اصالت ظلمت••• 111

ح_ركت مت_والى ش_ب و روز••• 112

نظ__ام ح__اك__م ب_ر اخت____لاف ش____ب و روز••• 114

(480)

نظ__ام حاكم بر عالم كبير و ايجاد نور و ظلمت••• 116

س___اك___ن_ان ش__ب و روز••• 120

(481)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

استم_____رار در اخت_____لاف ش_____ب و روز••• 124

م_فهوم ف_لك و وض_ع شب و روز

ساير كرات••• 125

م_ف_ه_وم اي_لاج ش_ب در روز و روز در ش_ب••• 126

نظ__ام طبي_ع_ى اي___لاج ش_ب و روز••• 127

مفهوم لباس بودن شب و سبات خواب••• 129

اختلاف ش_ب و روز و اع_م_ال ان_سان••• 130

آسمان ها و زمين و شب و روز و آفتاب و ماه و ستارگان در تسخير انسان••• 132

مراتب حركت ماه و خورشيد و انسان••• 134

(482)

عظمت شب و روز و عظمت نفس انسان••• 137

(483)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل ششم - ستارگان و كرات آسمانى••• 141

آراي_ش آسم_ان دني_ا ب_ه وسيل_ه كواكب••• 141

وجود حيات در ساير كرات و موجوداتى از انسان و جن••• 143

ستارگ_ان، چ_راغ ه__ا و زين_ت آسمان ها••• 144

ب_رج ه_اى آسمان و زين__ت و حف_اظ آن••• 146

مفه_وم شه__اب و آسمان ه__اى ملك__وت••• 149

ط_____ارق ي___ا ن__ج_______م ث_اق_____ب••• 152

ع_ظم__ت م___واض___ع ست___ارگ_____ان••• 153

(484)

ت_وصي___ف ح___رك____ت سي______ارات••• 154

(485)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

بخش دوم - شروع حيات

فص_ل اول _ ع__وام__ل تك____ون نب__ات و حي___وان••• 159ايجاد اوليه دليل احياى مجدد••• 366

آب، ماي__ه حي__ات محس_وس••• 159

نظام جريانات جوى، ن_زول ب_اران و تكون نبات و حيوان••• 160

ن__زول آب از س_م_اء و ج_ري_ان آن در رگ_ه ه__اى زم_ي_ن••• 163

مق__دار ن____زول ب_______اران••• 164

تقدير نزول باران و منافع آن••• 166

ب_اران به موقع و نشر رحمت••• 168

(486)

فصل دوم - جريانات سماوى••• 169

ارس__ال ب_اده_ا، گست__رش و ح_ركت ابرها و نزول باران••• 169

(487)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

حركت اب_رها به وسيل_ه ب_اد و بارش باران و زنده شدن زمين••• 170

حركت ابرها و تشكيل باران و تگرگ و مشيت الهى در نزول آن••• 172

بش_ارت ب_اده__ا و حي___ات خ_اك••• 174

نظام حركت ابرها و نيروى مسلط بر تغييرات جوى••• 176

ن_ظ_ام ت_ول_ي_د ح_رك_ت ه_اى ج_وى و ج_ري_ان ب_اد••• 177

ج__ري__ان انتق___ال آب به زمي__ن ه____اى خش____ك••• 179

فصل سوم _ درياها و منابع دريايى••• 181

تدبي__ر ام__ور خشك__ى، دري__ا، فض_ا

و تقسي_م امر••• 181

(488)

دري_اه__ا در تسخي___ر انس____ان••• 182

تسخي__ر درياه__ا و نعمت ه_اى دريايى براى انسان••• 184

(489)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

درياه_اى شور و شي_رين و ن_عم_ت هاى دريايى••• 186

اختلاف آب شور و شيرين درياها و يكسانى بهره بردارى از آن ها••• 190

اختلاف آب شور و شيرين و ع_دم اخت_لاط آن ها••• 193

ج_ريان عوام_ل ج_وى و ج_ري_ان كشتى در دريا••• 194

ن_ظ_ام ح_اك_م ب_ر ح_رك__ت كشت_ى در دري_اه_ا••• 196

وس_ايل ح_م_ل دري_اي_ى و زم_ي_نى••• 198

حركت كشتى در دريا و تهديد امواج••• 200

فصل چهارم - كوه ها و منابع زمينى••• 201

(490)

گسترش زمين و استقرار كوه ها، ثقل و جاذبه آن••• 201

تأثير كوه ها در جل_وگيرى از اضطراب هاى زمين••• 204

(491)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ك_وه ه__ا و روده_ا و دلي_ل استق_رار و جري__ان آن ه_ا••• 205

اثر كوه ها، رودها و ستارگان در تداوم و تسهيل حيات••• 207

ش_رايط اق_امت انس_ان و استفاده از تسهيلات طبيعى••• 210

ف_صل پنجم _ ع_وامل حي___وانى تسهي__ل حي_ات••• 213

حيوانات _ حي__ات اجتماع_ى، اراده، شع__ور و حش_ر آن ه_ا در قيامت••• 213

آفرينش چارپايان و تفويض مالكيت و بهره بردارى از آن ها به انسان••• 221

من_اف__ع ان___واع چ__ارپ_اي___ان در خ_دم__ت انس__ان••• 223

ت_دبي____ر خلق____ت چ_ارپ_اي__ان و من_اف_ع آن ه____ا••• 225

(492)

استفاده از چارپايان در خشك_ى و ازكشت__ى در دري_ا••• 227

نگ_رشى ب_ه آفرين__ش شت_ر، آسمان، كوه ه__ا و زمين••• 229

(493)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل ششم - مناب__ع تغذي_ه و بقاى حي_ات••• 233

غ_ذاى ان_س_ان و ت_أمي____ن آن در ط_بي_ع___ت••• 233

م_واد غ__ذاي_ى انس_ان و مج___وز استف__اده آن••• 237

تهي______ه شي_____ر در ب_____دن حي________وان••• 241

نظام غريزى تهيه عسل به وسيله زنبور عسل••• 243

توليد محصولات متنوع از خاك و طبيعت واحد••• 248

ارت_باط نزول آب با عوامل بقاى حيات و تغذيه••• 251

يكسانى عامل رشد و دگرگونى الوان ميوه و خاك و سنگ و انسان و حيوان•••

253

(494)

احي_اى زمي_ن مرده، رش_د نبات و ميوه و ساير عوامل و منابع غذايى انسان••• 256

ان__واع مي___وه ه_____ا و انتف____اع از آن ه____ا••• 259

(495)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

نظام تجدي__د حيات در گياه__ان••• 260

روي_ش و پ_ژم_ردگ__ى گ_ي___اه••• 262

آث__ار رح_م_ت ال__ه_ى در اح_ي_اء زم_ي_ن م_رده••• 263

مفه__وم رشد انس__ان از زمي__ن و بازگش__ت او به خ_اك و خ__روج نهايى••• 265

استثناء در طبيعت و توليد آتش از درخت سبز••• 267

سج__ده و اظه_____ار ني__از درخ__ت و گي____اه••• 268

بخش سوم - پايان جهان

فصل اول _ دنيا در آستانه پايان••• 273

(496)

آمادگ__ى دنيا براى «يوم الفصل»••• 273

آم_ادگى ب_راى ميقات «يوم الفصل» با نفخ صور••• 276

(497)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

مفهوم ساعت پايان دنيا - يا تاريخ بدون زمان••• 281

ع____لائ__م پ____اي____ان دني_________ا••• 286

واق_ع_ه چ_گون_ه ات_ف__اق م_ى اف_ت__د؟••• 290

ت_غيي____رات ط_بيع______ى در پ_اي__ان دني___ا••• 294

تح_ولات در اج_رام و تب_دي_ل عوام_ل طبيع_ى••• 296

ف_صل دوم - نف_خه صور و آغاز پايان••• 299

«نفخ_ه صور» و وضع جهان بعد از آن••• 299

نف_خ صور و اشراق زمين به نور الهى••• 302

(498)

روز ن_ف_خ ص_ور و وض_ع م_وج_ودات در پ_اي_ان دن_يا••• 305

مفهوم «ترس اعظم» و حال موجودات در زمان نفخ صور••• 307

(499)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

«نفخه صور» و وضع مردم در پاي_ان دنيا••• 308

روز س_خت و احض_ار ب_راى حس_اب_رسى••• 311

س_رعت و ده_شت و ع_ظ_مت پ_اي_ان دنيا••• 313

«ط_ام_ه كب_رى» و ت_دب_ي_ر پ_ايان ج_ه_ان••• 316

ف_صل سوم - تمام شدن عمر آسمان ها و زمين••• 319

ت_مام شدن ع_مر م_اه و خ_ورشيد در زم_ان م_قرر••• 319

وض__ع آسم_ان و ماه و خورشيد و زمين و كوه ها در پايان دنيا••• 320

وض_ع آسمان و زمي__ن در پاي__ان دني___ا••• 322

(500)

زم_ان ق_ب_ض زم_ي_ن و آسمان ها و از ك_ار اف_ت_ادن اس_ب_اب ه_ا••• 324

شكافته شدن آسمان، پخش كواكب و وضع درياها

در پايان دنيا••• 327

(501)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

پيچيده شدن آسمان و برگشت آن به شكل قبلى خود••• 329

روز ذوب ش__دن آس_م_ان و ف__روپ_اش_ى ك_وه ه_ا••• 330

م_ف_هوم ت_بدي_ل آسم_ان ها و زمين در پ_ايان جهان••• 332

زل_زل_ه ع__ظ_ي_م و دره__م پ_ي_چ_ي_دن آسم__ان ها••• 334

زلزله پايان دنيا و اخبار زمين••• 336

زلزل__ه و شكاف زمي__ن و ب__ارش سنگ از آسمان••• 338

پراكن_دگى ك_وه ه__ا و انسان ه___ا در پ_اي__ان دنيا••• 340

فص_ل چه_ارم - اج_ل ج_هان••• 343

(502)

مفه_وم اج_ل مس_مى در خلقت••• 343

بازگشت نظام آفرينش و عالم وجودبه خداى سبحان••• 345

(503)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

زم_ان س___رآم___د خلق__ت و غ__اي___ت آن••• 347

هلاكت و بط_لان وج_ود اب_ت_داي_ى اش_ياء••• 350

حق و هدف در آفرينش و انتقال دائمى موجودات به عالم باقى••• 353

همزمانى فناى موجودات و پايان عمر دنيا••• 355

قائم نب_ودن آسمان و زمي__ن و زمان خروج انسان ه_ا از زمين••• 356

فص_ل پنج_م - خل_ق ج_دي_د••• 359

خل_ق جدي_د بعد از پايان دنيا••• 359

ن_ظ_ام ال_ه_ى در چ_گ_ون_گ_ى اي_ج_اد و اع_____اده م_وج_ودات••• 361

(504)

اي_ج_اد و اع_اده م_خ_ل_وق_ات••• 363

ايجاد اوليه دليل احياى مجدد••• 366

(505)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

پديد آمدن زنده از مرده و مرده از زنده••• 368

نشئ_ه اول و ايجاد انسان در نشئه آخر••• 370

بازگشت موجودات بعد از تكامل خلقت••• 372

فصل ششم - ميراث جهان••• 375

تأثير متقابل و حركت موجودات به سوى غايت كمال••• 375

استن_اد تداوم افاضه هستى به خدا و زمان انقطاع آن••• 378

وراث_ت ال_هى - ت_ماميت نظام آفرينش••• 381

برگش_ت مالكيت و ميراث جهان به خدا••• 384

(506)

لاسِيَّما بَقِيَّ___ةِ اللّهِ فِى الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ

الاَْنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّينِ ،

الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالى فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءِوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(4)

آنها را الهى و قرآنى نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاى دكتر محمد بيستونى است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جارى براى آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت اللّه الاعظم ارواحنافداه باشد.

مرتضى مقتدايى

به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان المبارك 1427

(6)

تفسير موضوعى ديگر نظير باستان شناسى قرآن كريم، رنگ شناسى، شيطان شناسى، هنرهاى دستى، ملكه گمشده و شيطانى همراه، موسيقى،

(8)

تفاسي_ر گرافيكى و... بخش__ى از خروجى ه__اى منتش__ر شده در همي__ن راست__ا مى باش__د.

كتابى كه ما و شما اكنون در مح_ضر ن_ورانى آن هستي_م ح_اص_ل ت__لاش 30 س__اله «استادارجمند جناب آقاى سيدمهدى امين» مى باشد.ايشان تمامى مجلدات تفسيرالميزان را به دق__ت مط__العه ك__رده و پس از فيش بردارى، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعى تفكيك و براى نخستين بار «مجموعه 70 جلدى تفسير موضوعى الميزان» را ت__دوي__ن نم__وده ك__ه ه_م به صورت تك موضوعى و هم به شكل دوره اى براى ج_وان_ان عزيز ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى

مقدمه ناشر (9)

علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل

مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون

(10) شروع و پايان جهان

حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

مقدمه ناشر (11)

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

(12) شروع و پايان جهان

كريم قريب 70 عنوان مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلى، عنوان مستقلى براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هر فصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى، طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

(14) شروع و پايان جهان

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

مقدمه مؤلف (15)

جواب مى داديم. زمانى كه

تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(16) شروع و پايان جهان

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

مقدمه مؤلف (17)

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم،

جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

(18) شروع و پايان جهان

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

مقدمه مؤلف (19)

(20) شروع و پايان جهان

به معناى ايجاد، ولى ايجاد به نوعى عنايت استعمال شده، مثل اين كه خداى تعالى عالم عدم را شكافته و از شكم آن موجودات را بيرون كشيده است و اين موجودات مادامى موجودند كه خداى تعال__ى دو طرف عدم را همچنان باز نگهداشته باشد و اما اگر آن ها را رها كند كه به هم وصل شوند باز موجودات معدوم مى شوند. همچنان كه در سوره فاطر فرمود: «به درستى خداى تعال__ى آسمان ها و زمي__ن را از اين كه ناب__ود شوند نگه داشت__ه و اگ__ر بخواهند ناب__ود شوند كيست بعد از خ__دا كه آن ها را نگ__ه دارد؟» (41 / فاط__ر)

و بنابراين، تفسير كلمه «فَطَر» به «خلق» كه عبارت است از جمع آورى اجزاء، تفسير

(24) شروع و پايان جهان

ص_حيحى نيس__ت و اگر در بعض_ى عبارات دي_ده مى شود، در ح_قيقت اشتب_اه است.(1)

آيه اين مى شود:

«حمد خداى را كه پديد آرنده آسمان ها و زمين است، به ايجادى ابتدايى و بدون الگو» و بر اين حساب كلمه «فاطِر» همان معنايى را مى دهد كه كلمه «بديع» و «مُبْدِع» بدان معنا است، با اين تفاوت كه در كلمه «ابداع» عنايت بر نبودن الگوى قبلى است و در كلمه «فاطِر» عنايت بر طرد عدم و ايجاد چيزى است از اصل، مانند كلمه «صانِع» كه به

(26) شروع و پايان جهان

معناى آن كسى است كه مواد مختلفى را با هم تركيب مى كند و از آن صورتى جديد كه هيچ وجود نداشت درست مى كند.(1)

1- ال_مي___________زان ج: 33، ص: 10.

چگونگى ايجاد آسمان ها و زمين از عدم (27)

كرد به اين كه منظور از «طَوْع و كَرْه» - با توجه به اين كه قبول كردن يا نكردن، خود نوعى ملايمت و سازگارى است - اين باشد كه آسمان و زمين موجود شوند، چه اين كه قبلاً استعداد آن را داشته باشند و چه نداشته باشند. در نتيجه جمله «اِئْتِيا طَوْعا اَوْ كَرْها،» كنايه مى شود از اين كه چاره اى جز هستى پذيرفتن ندارند و هست شدن آن دو، امرى است كه به هيچ وجه تخلف پذير نيست، چه بخواهند و چه نخواهند، چه درخواست داشت_ه ب_اشن_د و چ_ه نداشت_ه باشن_د، باي_د موج_ود شون_د.

آسمان و زمين فرمان را پذيرفتند و پاسخ گفتند كه ما امر تو را پذيرفتيم اما نه به

استعداد پذيرش هستى در جهان (29)

كراهت، يعنى نه بدون داشتن استعداد قبلى و قبول ذاتى، بلكه با داشتن آن. و بدين جهت گفتند: «اَتَيْنا طائِعينَ». يعنى ما استعداد پذيرش هستى داريم.

- «ق_الَ_ت_ا اَتَيْن_ا ط_ائِعينَ!»

اي__ن جمل__ه پاسخ__ى است از آسم__ان و زمي__ن، به خطاب__ى ك__ه خداى تع_ال__ى ب__ه ايش__ان فرم__ود و در آن اظه__ار م_ى دارن__د: م_ا ب__ه اختي__ار و ط__وع پذيرفتي__م.

با اين كه در قسمت اول آيه خلقت و تدبير امر آسمان را بيان كرده، مع ذلك در اين جا آسمان را دوباره با زمين شركت داده است. در صورتى كه جا داشت تنها سخن از زمين به ميان آورد و اين خالى از اين اشعار نيست كه بين آن دو نوعى ارتباط در «وجود» و اتصال در «نظام» هست. و همين طور هم هست، چون فعل و انفعال، تأثير در بين تمام اج_زاى عال_م مشه_ود است.(1)

(30) شروع و پايان جهان

انبياء)

دو كلمه «رَتْق» و «فَتْق» به دو معناى مقابل همند. كلمه «رَتْق» به معناى ضميمه كردن و به هم چسباندن دو چيز است. كلمه «فَتْق» به معناى جداسازى دو چيز متصل به هم است. آيه فوق نظرها را معطوف به موجوداتى كرده كه ميان خلقت و تدبير آن ها

1- ال_مي_______زان ج: 34، ص: 265.

جدا شدن زمين و آسمان ها از يكديگر (31)

جدايى تصور ندارد و هيچ كس شك نمى كند كه خلقت و تدبير آن ها هر دو از خداست، مانند آسمان و زمين، كه ابتدا يكپارچه بوده اند و بعد از يكديگر جداشان كرده است. چنين خلقتى از تدبير جدا نيست.

و ما، لايزال جداسازى مركبات زمينى و آسمانى را از هم مشاهده مى كنيم و مى بيني__م كه انواع نباتات از زمين و حيوانات ديگر و انسان هاى ديگر جدا مى شوند و بع__د از جدا ش__دن صورت__ى ديگ_ر به خ_ود مى گيرند و هر يك آثارى غي__ر آثار زمان اتصال، از خ_ود بروز مى دهند، آثارى كه در زم__ان اتص__ال هيچ خب__رى از آن ها نبود.

اي__ن آثار كه در زم__ان جدايى فعليت پي__دا مى كنند، در زمان اتصال نيز بوده، ولى به ط_ور قوه در آن ه__ا به وديع__ه سپرده شده ب__ود و همين قوه كه در آن هاست، رتق و اتصال است و فعليت ها فتق و جدايى.

(32) شروع و پايان جهان

آسمان ها و زمين و اجرامى كه دارند، حالشان حال افراد يك نوع است. اجرام فلكى و زمين كه ما بر روى آنيم هر چند كه عمر ناچيز ما اجازه نمى دهد تمام حوادث جزئى را كه در آن صورت مى گيرد ببينيم و يا بَدو خلقت زمين و يا نابود شدنش را شاهد باشيم، لكن اين

قدر مى دانيم كه زمين از ماده تكون يافته و تمامى احكام ماده در آن جريان دارد و زمين از احكام ماده مستثنا نيست.

از همين راه كه مرتب جزئياتى از زمين جدا گشته و به صورت مركبات و مواليد جلوه مى كنند و هم چنين مواليدى در جو پديد مى آيد، ما را راهنمايى مى كند بر اين كه روزى همه اين موجودات منفصل و جداى از هم، منظم و متصل به هم بودند، يعنى يك موجود بوده، كه ديگر امتيازى ميان زمين و آسمان نبوده، يك موجود رتق و متصل الاجزاء بوده و بعدا خداى تعالى آن را فتق كرده و در تحت تدبيرى منظم و متقن،

جدا شدن زمين و آسمان ها از يكديگر (33)

موجوداتى بى شمار از شكم آن يك موجود بيرون آورده، كه هر يك براى خود داراى فضيلت ها و آثارى شدند.(1)

1- ال_مي____زان ج: 28، ص: 112.

(34) شروع و پايان جهان

كرد... و بع__د از آن زمي__ن را بگست__رد،» اس__ت كه خلق__ت زمي__ن را بع__د از آسم__ان مى دان__د.

ساده تر مى گوييم، در آيه مورد بحث كلمه «ثُمَّ» ظهور در اين دارد كه خلقت آسمان ها بعد از زمين بوده و در آيه سوره نازعات كلمه «بَعْدَ ذلِكَ» نيز ظهور دارد در اين كه خلقت زمين بعد از خلقت آسمان ها بوده است. ولى ظهور جمله «بَعْدَ ذلِكَ» روش__ن تر و ق___وى تر از ظه__ور كلم__ه «ثُ_مَّ» در بعدي__ت اس_ت - و خدا داناتر است.(1)

است و به وسيله ستارگان زينت يافته است، همچون سقفى كه با تعدادى قنديل و چراغ تزئين يابد. ولى در توصيف آسمان هاى بالاتر از آسم_ان دنيا توصي_فى در كلام خدا نيام_ده، غير از وصفى كه در دو آي_ه ذيل آمده است:

«سَبْعَ سَمواتٍ طِباقا - هفت آسمان رويهم...،»

«اَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللّهُ سَبْعَ سَمواتٍ طِباقا وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُورا وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجا- آيا نديده ايدكه چگونه خدا هفت آسمان را مطابق هم آفريد و ماه را در آن ها نور و

(38) شروع و پايان جهان

خورشيد را چراغ قرار داد.» (15 و 16 / نوح)

خ__دا در توصي__ف خلقت آسمان ها و زمين يادآور شده كه آن ها متفرق و متلاشى و ب__از و از ه__م دور بودن__د و خدا آن ه__ا را به هم پيوست__ه كرده و گرد ه__م آورده و فشرده كرده و پس از آن كه دور بودن__د به ص__ورت آسم_ان درآورده، م_ى فرم__اي__د:

«مگ__ر نديدند كه آسمان ها و زمين از هم باز بودند و ما آن ها را به هم پيوستيم و هر چيز زن__ده اى را از آب ق__رار دادي__م، آيا ب__از هم ايم__ان نمى آورند.» (30 / انبياء)

«ثُ__مَّ اسْتَوى اِلَى السَّماءِ وَ هِىَ دُخانٌ - آن گاه بر آسمان استيلا يافت در حالى كه آسم__ان دود ب__ود. پس ب__ه آسم__ان و زمي__ن گف__ت: خ__واه ي__ا ن__اخ__واه بي__ايي__د، گفتن__د: خواهان آمدي__م. آن گاه در دو روز آن ها را هف__ت آسمان ساخت و در هر آسمان امر خ_اص آن را وحى كرد.» (11 و 12 / فصلت)

زمان و ماده اوليه خلق آسمان ها و زمين (39)

اين آيه مى رساند كه خلقت آسمان ها در دو روز پايان يافت. البته «روز» يك مقدار معين و مشابه زمان است و

لازم نيست كه «روز» در هر ظرف و موقعى «روز» زمين باشد، كه از يك دور حركت وضعى زمين به دست مى آيد. كما اين كه يك روز در ماه زمين ما تقريبا بيست و نه روز و نصف روز از روزهاى زمين است.

پس خدا، آسمان هاى هفتگانه را در دو برهه زمانى آفريده است.

چنان ك__ه در مورد زمي__ن مى فرمايد: «خَلَقَ الاَْرْضَ فى يَوْمَيْنِ - خدا زمين را در ظرف دو روز آفريد... و روزى ه__اى زمين را در چهار روز مقدر ساخت.» (9 و 10 / فصلت)

اين آيه مى گويد: زمين در ظرف دو روز آفريده شده، يعنى در دو دوره و طى دو مرحله و روزهاى زمين را در چهار روز يعنى فصول چهارگانه اندازه گيرى شده است.

پ_س آن چ__ه از اي__ن آي__ات ب_ه دس__ت مى آي__د اين اس__ت ك__ه:

(40) شروع و پايان جهان

اولاً - خلق__ت آسمان ه__ا و زمي__ن با اين وصف و شكل__ى كه ام__روز دارند از «عدم صرف» نبوده، بلكه وجود آن ها مسبوق به يك ماده متشابه متراكم و گرد هم آمده اى بوده كه خدا اجزاى آن را از هم جدا كرده و در دو برهه زمانى به صورت هفت آسمان درآورده است.

ثانيا - اين موجودات زنده كه مى بينيم همگى از آب به وجود آمده اند و بنابراين ماده زندگى همان ماده آب است.

با آن چه گفتيم معنى آيه مورد بحث واضح مى شود:

«هُوَ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ فى سِتَّةِ اَيّامٍ!» - مراد از «خلق» كه در اين جا آمده همان گرد آوردن و جدا كردن اجزاى آسمان و زمين از ساير مواد مش_اب__ه و متراكمى است كه با آن مخل_وط ب_وده است.

زمان و ماده اوليه خلق آسمان ها و زمين (41)

اصل خلقت

آسمان ها در ظرف دو روز (دوره) بوده و خلقت زمين هم در دو روز (دوره) انج__ام گرفته و از شش دوره دو دوره ديگ__ر براى كاره_اى ديگر باقى مى ماند.

_ «وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمآءِ!» (7/هود)

_ عرش خدا روزى كه آسمان ها و زمين را آفريد بر آب بود.

تعبير قرار داشتن عرش خدا روى آب كنايه از آن است كه ملك خدا در آن روز بر اين آب كه ماده حي__ات است قرار گرفته بود.

م__راد ب__ه «م__اء» در جمل__ه ف__وق غير آن آب__ى است كه ما آن را آب م__ى نامي__م كه ج__زو آسمان ه__ا و زمين اس__ت. چون سلطن__ت خداى سبحان قبل از خلقت آسمان ها و زمين ني__ز مستقر ب__ود و ب__ر روى آب مستق__ر ب__ود، پ__س معل__وم مى شود آن آب غير اي_ن آب ب__وده است.(1)

(42) شروع و پايان جهان

اين كه در مقاب__ل شب قرار گرفته است. اگ__ر شب و روز را به آسم__ان نسبت داده، بدي__ن جهت بوده كه سبب اصل_ى پي_داي__ش آن دو آسمان__ى اس__ت و آن پيدا ش__دن اج__رام تاري__ك و ن__اپي__دا به وسيله انوار آسمانى از قبي_ل نور خورشيد و غيره است. و همي_ن كه اين نورها غ__روب مى كنن__د دوباره اج__رام مستور مى شوند.

(44) شروع و پايان جهان

مسئله شب و روز اختصاص به كره زمين كه ما روى آنيم ندارد بلكه ساير اجرام آسمانى نيز تاريك_ى و روشنى و شب و روز دارند.

_ «وَالاَْرْضَ بَعْدَ ذلِ_كَ دَحيه_ا!» (30 / ن_ازع_ات)

- بعد از آن كه آسمان را بنا كرد و سقفش را بلند نمود و هر جزئش را در جاى خود قرار داد و شبش را تاريك و روزش را روشن ساخت، زمين را بگسترد.

_ «اَخْ___رَجَ مِنْه__ا م___اءَه__ا وَ مَرْعيه__ا!» (31 / نازع___ات)

مراد به بيرون كردن آب زمين از زمين، شكافتن چشمه ها و جارى ساختن نهرهاست و مراد به اخراج «مَرْعاى» زمين روياندن نبات بر روى زمين است، نباتاتى كه حيوانات و انسان ها از آن ها تغذيه مى كنند.

_ «وَ الْجِبالَ اَرْسيه__ا!» (32 / ن_ازعات)

تفصيل اول خلقت آسمان و زمين؟ (45)

كوه ه__ا را ب__ر زمي__ن است__وار كرد تا زمي__ن نوس__ان و اضط__راب نكن__د و بتواند آب ه__ا و معدن ه__ا را در ج__وف خود ذخي__ره كند، همچن__ان كه ساير آيات قرآنى از اي__ن ج__ري__ان خب__ر داده ان____د.

_ «مَتاعا لَكُمْ وَ لاَِنْعامِكُمْ!» (33/نازعات)

آن چه از آسمان و زمين گفته شد خلق كرديم و امر آن را تدبير نموديم تا متاعى باشد براى شما و چارپايانى كه خداوند مسخر شما كرد تا در زندگى تان از آن ها بهره مند شويد.

اي__ن خلقت و

تدبير از خلق__ت شما (انسان ها) شديدت__ر است. پس شم__ا ديگر نبايد از خلق__ت ب_ار دوم خود استبع__اد و تعجب كني__د و آن را بر خ__دا دشوار بپنداري__د.(1)

1- ال_مي__زان ج: 40، ص: 31.

(46) شروع و پايان جهان

آن چه را كه او اراده كن__د اط_اعت مى كنن__د و مخالف_ت نمى ورزند.

آوردن جمله مورد بحث بعد از جمله «هُوَ الَّذى اَنْزَلَ السَّكينَةَ... اوست كه آرامش را

مفهوم جنود آسمان ها و زمين (49)

نازل كرد...،» براى اين بود كه دلالت كند بر اين كه همه اسباب و عللى كه در عالم هستى است از آنِ خداست. پس او مى تواند هرچه را بخواهد به هر چه كه خواست برساند و چيزى نيست كه بتواند بر اراده او غالب شود. براى اين كه مى بينيم زياد شدن ايمان مؤمنين را به انزال سكينت در دل هاى آنان مستند مى كند.(1)

است به اهل آسمان يعنى ملائكه ساكن در آن وح__ى مى كن_د.(1)

1- ال_مي__زان ج: 34، ص: 264.

(56) شروع و پايان جهان

حرف___ى درباره ش_ان ن__زده، ج__ز اين ك__ه ف_رموده روى ه__م ق__رار دارن___د.

3 - منظور از آسمان هاى هفتگانه، سيارات آسمان و يا خصوص بعضى از آن ها از قبيل خورشيد و ماه و غير آن دو نيست.

هفت آسمان چيست و كجا قرار دارند؟ (59)

4 - اگر در آيات و روايات آمده كه آسمان ها منزلگاه ملائكه است و يا ملائكه از آسمان نازل مى شوند و امر خداى تعالى را با خود به زمين مى آورند و يا ملائكه با نامه اعمال بندگان به آسمان بالا مى روند و يا اين كه آسمان درهايى دارد، كه براى كفار باز نمى شود و يا اين كه ارزاق از آسمان نازل مى شود و يا مطالبى ديگر غير اين ها، كه آيات و روايات متفرق بدان ها اشاره دارند، بيش از اين دلالت ندارند كه امور نامبرده نوعى تعلق و ارتباط با آسمان ها دارند، اما اين كه اين تعلق و ارتباط نظير ارتباطى است كه مابين هر جسمى با مكان آن جسم مى بينيم، بوده باشد، آيات و روايات هيچ دلالتى بر آن ندارند.

امروز اين مسئله واضح و ضرورى شده كه كرات و اجرام آسمانى هر چه و هر جا

(60) شروع و پايان جهان

كه باشند، موجودى مادى و عنصرى جسمانى هستند، كه آن چه از احكام و آثار كه در عالم زمينى ما جريان دارد، نظيرش در آن ها جريان دارد و آن نظامى كه در آيات شريفه قرآن براى آسمان و اهل آسمان ثابت شده و آن امورى كه در آن ها جريان مى يابد هيچ شباهتى به اين نظام عنصرى و محسوس در عالم زمينى ما ندارد، بلكه به كلى م_ناف_ى ب_ا آن است.

ملائكه براى خود عالمى ديگر دارند، عالمى است ملكوتى كه (نظير

عالم مادى ما) ه_فت مرتبه دارد، ك_ه هر م_رتبه اش را آس_مانى خ_وانده اند و آث_ار و خ_واص آن مراتب را آثار و خواص آن آسمان ها خوانده اند، چون از نظر علو مرتبه و احاطه اى كه به زمين دارند، شبيه به آسمانند، كه آن نيز نسبت به زمين بلند است و از هر سو زمين را احاطه كرده است، اين تشبيه را بدان جهت كرده اند كه درك آن تا

هفت آسمان چيست و كجا قرار دارند؟ (61)

ح_دى ب_راى س_اده دلان آسان شود.(1)

شده تا فرستادگان ملكى ما دائما در

راه هاى ارتباط در آسمان هاى هفتگاه (63)

ن__زول و صعود باشند و امر ما را به س_وى شما و اعمال شما را به سوى ما بياورند.(1)

است واحد و متصل الاجزاء و مرتبط الابعاض.(1)

1- ال_مي___زان ج: 39، ص: 14.

(66) شروع و پايان جهان

و پايان جهان

اين كه پايه اى كه شما ببينيد ندارند، مقصودش اين نبوده كه آسمان ها اصلاً پايه ندارند و در نتيجه وصف «تَرَوْنَها» وصفى توضيحى بوده باشد و مفهوم نداشته باشد (و نتوان نتيجه گرفت كه پس پايه هاى نديدنى دارد.)

و نيز مقصودش اين نبوده كه پايه هاى محسوس ندارد تا بر اين دو تقدير معنايش اين شود كه حال كه پايه ندارد پس خدا آن را بدون وساطت سببى سر پا نگه داشته است و اگر پايه مى داشت مثل ساير چيزهايى كه پايه دارد آن پايه ها نمى گذاشت كه بيفتد و ديگر احتياج به خداى سبحان نداشت. آرى معناى آيه شريفه اين نيست، همچنان كه اوهام عاميانه همين را مى پندارد، كه تنها چيزهاى استثنايى را كه علل و اسباب آن ها معلوم نيست به خدا نسبت مى دهند مانند امور آسمانى و حوادث جوى و روح و امثال آن.

چه، كلام خداى تعالى صريح بر اين است كه اولاً هر چيزى كه اسم چيز بر آن اطلاق

چگونگى حفظ آسمان ها و كرات سماوى (69)

شود جز خداى تعالى همه مخلوق خداست و هيچ خلقى و امرى خالى و بدون استناد به خدا نيست. ثانيا تصريح مى كند بر اين كه سنت اسباب در تمامى اجزاى عالم ج_ريان دارد و خ_دا بر ص_راط مستقيم اس_ت (كه هم_ان صراط ع_ليت و س_ببيت است.)

بنابراين اگر مثلاً سقفى را ديديم كه روى پايه خود ايستاده بايد بگوييم به اذن خدا و با وساطت اين سبب خاص ايستاده است. و اگر جرمى آسمانى را ببينيم كه بدون ستون ايستاده باز هم بايد بگوييم كه به اذن خدا و با وساطت اسبابى مخصوص به خود مانند طبيعت خاص يا جاذبه عمومى ايستاده است.

وجه تقييد به

جمله «بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها،» اين ها نيست بلكه وجه آن اين است كه مى خواهد فطرت خواب رفته بشر را بيدار كند، تا به جستجوى سبب آن برخيزد و پس از جستجو در آخر به خداى سبحان پى ببرد.(1)

(70) شروع و پايان جهان

علو باشد نيست، بلكه منظور از آن عالم غيب باشد، چون همه اشياء از عالم غيب به عالم شهود مى آيند، كه يكى از آن ها رزق است، كه از ناحيه خداى سبحان نازل مى شود. مؤيد اين معنا آياتى است كه همه موجودات را نازل شده از ناحيه خدا مى داند:

_ از چ_ارپ_اي_ان ه_شت ج_ف__ت ب_راي_ت_ان ن_ازل ك___رد، (6 / زمر)

_ ما آهن را كه در آن قوت_ى شديد است نازل كرديم، (25 / حديد)

_ وَ اِنْ مِ__نْ شَ_ىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَن_ا خَ_زائِنُ_هُ وَ م__ا نُنَ_زِّلُ__هُ اِلاّ بِقَ_دَرٍ مَعْلُ_ومٍ، (21 / حجر)

كه آيه آخرى به طور كلى همه موجودات را نازل شده از ناحيه خدا مى داند و مى فرمايد: هيچ موجودى نيست مگر آن كه خزينه هايش نزد ماست، آن چه تنها از

آسمان، محل نزول رزق و قرارگاه بهشت موعود (77)

موجودات مى بينيد اندازه گيرى شده و به اصطلاح درخور شده عالم شماست. و مرادبه رزق هم تمامى موجوداتى است كه انسان دربقايش بدان هامحتاج و ازآن ها بهره مند است، چه خوردنى ها و چه نوشيدنى ها و چه پوشيدنى ها و چه مصالح ساختمانى و چه همس__ران و فرزن_دان و چه عل__م و چه قدرت و چه ساي__ر اين ها از فضاي__ل نفسان__ى.

- وَ م___ا تُ__وعَ__دُونَ!

آن چه وعده داده شده ايد نيز در آسمان است.

ح___ال ببيني___م من_ظ___ور از آن چ_يس___ت؟

ظاهرا مراد به آن بهشتى است كه به انسان ها وعده اش را داده و فرموده: «عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى - بهشتى كه آخرين قرارگاه است درنزديكى سدرة المنتهى است.» (14و15/نجم)(1)

1- ال_مي_زان ج: 36، ص: 279.

(78) شروع و پايان جهان

ج_ان_داران مى شود.

معناى آيه چنين است:

_ و يك__ى از آيات__ش خلق__ت آسم__ان ه__ا و زمي__ن و جنبن__دگان__ى اس__ت ك__ه در آن

وجود جنبندگان در آسمان ها (79)

دو منتش____ر ك__رده و او ه__ر وق___ت بخ__واه__د مى ت__وان__د آن ه__ا را جم____ع آورى كن____د.

از ظاهر آيه بر مى آيد كه در آسمان ها نيز جنبندگانى هست و اين كه بعضى جنبندگان آسمان را به ملائكه تفسير كرده اند، صحيح نيست، زيرا اولاً آيه شريفه مطلق است و نمى شود بدون دليل آن را مقيد به يك نوع جاندار كرد و در ثانى اصولاً اطلاق كلمه «دابَّةٍ - جنبنده» بر فرشتگان معهود نيست.

_ «وَ هُ_وَ عَل_ى جَ_مْ_عِهِ_مْ اِذا يَ_ش_اءُ قَ_دي_رٌ!»

اين جمله اشاره است به حشر جنبندگانى كه در زمين منتشر كرده است. دلالتى نيست بر اين كه جانداران آسمان همه مانند انسان داراى عقلند. چون همين مقدار كافى است كه براى خود شعورى داشته باشند و به حكم آيه «وَ ما مِنْ دآبَّةٍ فِى الاَْرْضِ وَ لا طئِآرٍ يَطيرُ بِجَناحَيْهِ... ثُمَّ اِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ - هيچ جنبنده اى در زمين و پرنده اى كه با دو

(80) شروع و پايان جهان

بال خود پرواز مى كند، نيست، مگر اين كه آن ها نيز مانند شما امت هايى هستند، ما در اين كتاب از هيچ چيز فروگذار نكرديم و سپس همه ايشان به سوى پروردگارشان محشور مى شوند.» (38 / انعام) همه جانداران داراى شعورى مخصوص به خود هستند.(1)

1- ال_مي____زان ج: 35، ص: 94.

وجود جنبندگان در آسمان ها (81)

(82)

تمام شده است. و اگر آن را دو

(83)

قطعه از زمان خواند، نه يك قطعه، براى اين بود كه دلالت كند بر اين كه زمين در تك_ون نخستين خ_ود، دو مرحل_ه متغاير را ط_ى كرده است: يك_ى مرحله خامى و كالى و دوم مرحله پختگى و رسيده شدن و به عبارت ديگر، يكى مرحله ذوب بودن، و ديگ_رى مرحل_ه م_نجم_د شدن و امث_ال اين تعبي_رها.

منظور از كلمه «يَوْم» در جمله «خَلَقَ الاَْرْضَ فى يَوْمَيْنِ - زمين را در دو روز خلق كرد،» پاره اى از زمان است نه دو روز از روزهاى معمولى و معهود ذهن ما، چون روز از نظر ما ساكنان زمين عبارت است از مقدار حركت كره زمين به دور خودش، كه يك دور آن را يك روز (و يا به عبارت ديگر يك شبانه روز) مى ناميم و احتمال اين كه مراد به دو روز در آيه چنين روزى باشد احتمالى است فاسد.(1)

1- ال_مي__________زان ج: 34، ص: 259.

(84) شروع و پايان جهان

چهار روز بوده؟ گفته اند: براى اين كه لازمه اش اين مى شود كه روى هم خلقت زمين و آن چه در آن است در شش روز انجام شده باشد و چون بعد از اين آيه مى فرمايد كه آسمان ها در دو روز خلق شده، در نتيجه مجموع هشت روز مى شود، در حالى كه قرآن كريم مكرر فرموده كه روى هم خلقت آسمان ها و زمين در شش روز بوده است. (البته منظور از روز پاره اى از زمان است نه روز معمولى).

آيه شريفه فوق، ظهورش در غير آن چيزى است كه مفسرين گفته اند. قرائنى كه در پيرامون هست تأييد مى كند كه مراد به تقدير اقوات زمين در چهار روز، تقدير آن در چهار فصل است، كه بر حسب ظاهر حس به دنبال ميل شمالى و جنوبى

(86) شروع و پايان جهان

خورشيد پديد مى آيد، پس ايام چهارگانه همان فصول چهارگانه است.

و اما ايامى كه در اين آيات براى خلقت آسمان ها و زمين آمده، چهار روز است، دو روز براى خلقت زمين و دو روز براى به پا داشتن آسمان هاى هفتگانه، بعد از آن كه دود بود. و اما ايامى كه در آن اقوات درست شده است، نه خلقت آن ها، و آن چه كه در ك_لام خ_داى تعالى مكرر آمده اين است كه خداى تعالى آسمان ها و زمين را در شش روز آفريده، نه مج_موع خلق و تقدير را. مراد بيان تقدير ارزاق زمين در چ_هار ف_صل س_ال است.

_ «سَ_واءً لِ_لسّ_ائِ_لي_نَ!»

معناى جمله فوق اين است كه اقوات تقدير شده فراهم شد، فراهم شدنى مخصوص براى محتاجان. ممكن هم هست معنايش اين باشد كه خدا اقوات را تقدير كرد، در حاليكه

ايجاد كوه ها و تقدير ارزاق (87)

براى محتاجان يكسان

و برابر بود، به طورى كه همه از آن استفاده كنند، نه زياد و نه كم.

و منظ__ور از سائلين، انواع نبات__ات و حيوانات و انس__ان است، كه همه در بقاى خود محت__اج به ارزاقند و به اعتب__ار اين احتياج ذاتى آنان را «درخواست كننده» خ__وان__د، چ__ون ب__ا زب__ان ح____ال از پ___روردگ___ار خ__ود رزق م__ى خ__واهن__د.(1)

علم هيئت و آسمان شناسى بعد از قرن ها بگو و مگو و بحث بدان دست يافته است.(1)

است الهى، كه مردم را به دست كشيدن از كار و حركت مى خواند و متمايل به سكونت و فراغت و برگشتن ب_ه خ_ان_ه و خ_ان__واده م_ى س_ازد.

(92) شروع و پايان جهان

- «وَ جَ_عَلْنَ_ا ال_نَّه_ارَ مَ_عاش_ا،»

ما روز را زمان زندگى شما و يا محل زندگى شما كرديم، تا در آن از ف_ضل پ_روردگ_ارت__ان ط_لب ك_نيد.

- «وَ بَنَيْنا فَوْقَكُمْ سَبْعا شِدادا،»

يعن__ى ب_ر ب__الاى س__رت__ان هف__ت آسم___ان ش__دي___دالبن____ا ق____رار دادي____م.

_ «وَ جَ_عَلْن_ا سِ__راج___ا وَهّ___اج____ا،»

و چراغ__ى رخش__ان ب__راف__روختي__م.

كلمه «وَهّاج» به معناى چيزى است كه نور و حرارت شديدى داشته باشد و منظور از چ____راغ وه__اج خ_ورش_ي___د اس_____ت.

_ «وَ اَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجّاجا،»

آمادگى زمين و عوامل حيات (93)

كلمه «مُعْصِرات» به معناى ابرهاى بارنده است. معنا چنين مى شود كه ما به وسيله ب_ادهاى ف_شارن_ده آبى ريزان نازل كرديم.

_ «لِ_نُخْ__رِجَ بِ____هِ حَبّ____ا وَ نَبات___ا،»

يعنى اين كار را كرديم تا دانه ها و نباتاتى (كه مايه قوت آدميان و حيوانات است) ب_يرون آوري_م.

_ «وَ جَنّاتٍ اَلْفافا،»

و باغ ه_اى پ_ر درخت پ_ديد آوردي_م.

«جَنّاتٍ اَلْفاف» به معناى درختان انبوه و درهم رفته است.(1)

1- الميزان ج: 39، ص: 421.

(94) شروع و پايان جهان

معطر (چون نعن__اع و م__رزه و ريح__ان و آوي__ش و پون__ه و امثال اين ها) است.

_ «فَبِ__اَىِّ آلاءِ رَبِّكُم__ا تُكَ_ذِّب__انِ؟»

زمين و نعمت هاى زمينى (97)

كلمه «آلاء» به معناى نعمت است و خطاب در آيه متوجه عموم جن و انس است. به خاطر همين كه خطاب را متوجه كل اجنه و انسان ها نموده توانسته در خلال بر شمردن نعمت ها و آلاء رحمان از شدايد روز قيامت و عقوبت هاى مجرمين و اهل آتش خبر دهد و آن ها را هم جزو نعمت ها برشمارد.

آرى همين شدايد و عقوبت ها وقتى به كل انسان ها و اجنه مقايسه شود نعمت مى شود. چون در نظام هستى بدكاران و اهل شقاوت را به سرنوشتى كه مقتضاى عمل ايشان و اثر كردار خود آنان باشد سوق دادن، از لوازم صلاح نظام عام جارى در كل و حاكم بر جميع است و خود نعمتى نسبت به كل عالم جن و انس است، هر چند كه نسبت به طايفه اى خاص يعنى مجرمين نقمت و عذاب باشد.

پس آن چه از عذاب و عقاب كه در آتش براى اهل آتش است و آن چه از كرامت و

(98) شروع و پايان جهان

ثواب كه در بهشت براى اهلش آماده شده، هر دو نوع آلاء و نعمت هاى خداست براى كل جن و انس، همان طور كه خورشيد و قمر و آسمان بلند و زمين پست و نجم و شجر و غي_ر اين ها آلاء و نعمت ه_ايى است بر اه_ل دنيا.(1)

لَكُمْ مِنَ الاَْنْعامِ ثَمانِيَةَ اَزْواجٍ،» در سوره زمر آيه 6 باشد. اگر خلقت مخلوقات زمينى را انزال ناميده، به اين اعتبار است كه خداى تعالى ظهور اشياء در عالم هستى را بعد از عدم انزال خوانده، به اين اعتبار كه هر موجودى از موجودات نزد خدا و در عالم غيب خزينه ها دارد و آن موجود پس از آن كه اندازه گيرى شده و درخور عالم شهادت شده به ظهور پيوسته است. و اين خود نوعى نزول است، هم چنان كه در سوره حجر فرموده: «وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ - هيچ موجودى نيست مگر آن كه نزد ما خزينه هايى از آن هست و ما نازلش نمى كنيم مگر به اندازه اى معلوم.» (21 / حجر)

_ «في__هِ بَ___أْسٌ شَ_دي__دٌ وَ مَن__افِ__عُ لِلنّ__اسِ،»

كلمه «بَأْس» به معناى تأثير شديد است، لكن غالبا در شدت در دفاع و جنگ استعمال

(100) شروع و پايان جهان

مى شود و بدين جهت فرموده در آهن بأسى شديد است، كه لايزال جنگ ها و مقاتلات انواع دفاع ها نياز به آهن داشته است. چون اقسام سلاح هايى كه درست مى كرده اند از آهن بوده و بشر از ديرباز به اين فلز دست يافته، متوجه منافعش شده و آن را استخراج كرده است.

و اما منافع ديگرى كه اين فلز براى مردم دارد احتياج به بيان ندارد، چون مى بينيم ك__ه آه_ن در تمام_ى شعب زندگ_ى و صناي__ع مربوط به آن ه__ا دست و دخالت دارد.(1)

1- ال_مي__زان ج: 37، ص: 358.

مفهوم نزول موجودات زمينى و مواد كانى (101)

است. مى فرمايد: مگر ما نبوديم كه زمين را كفات كرديم، يعنى چنان كرديم كه همه بندگان را در خود جمع مى كند، چه مرده ها را و چه زنده ها را. بعضى گفته اند معنى آيه اين است كه مگر ما زمين را ظرف هايى براى جمع احياء و اموات نكرديم.(1)

1- ال_مي___________زان ج: 39، ص: 407.

(102) شروع و پايان جهان

حس آدمى براى آفتاب اثبات حركت مى كند، حركتى دورانى، پيرامون زمين. و اما از نظر علمى تا آن جا كه بحث هاى علمى حكم مى كند درست به عكس است، يعنى خورشيد دور زمين نمى چرخد، بلكه زمين به دور خورشيد مى گردد و نيز اثبات مى كند، كه خورشيد با سياراتى كه پيرامون آنند به سوى ست_اره «نص_ر ثاب_ت» ح_ركت انتق_الى دارن_د.

به هر حال حاصل معناى آيه شريفه اين است كه آفتاب لايزال در جريان است، مادام كه نظام دنيوى بر حال خود باقى است، تا روزى كه قرار گيرد و از حركت بيفتد و در نتيجه دنيا خراب گشته و اين نظام باطل گردد.

(106) شروع و پايان جهان

و اما اين كه بعضى جريان خورشيد را بر حركت وضعى خورشيد به دور مركز خود حمل كرده اند، درست نيست، چون خلاف ظاهر«جَرْى»است، زيرا «جرى - جريان» دلالت بر انتقال از مكان_ى به مكانى ديگر دارد.

(با توجه به اين كه در آيه بعدى «وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَديمِ،») از آيت قمر تنها احوالى را كه نسبت به مردم زمين به خود مى گيرد بيان كرده، نه احوال خود قمر را و نه احوال آن را نسبت به خورشيد به تنهايى، از اين جاست كه مى توان گفت بعيد نيست مراد به «تَجرى» در جمله فوق اشاره باشد به احوالى كه خورشيد نسبت به م__ا دارد و حس م__ا از اين ك__ره احساس مى كند و آن عبارت است از حركت يوميه اش و حركت فصلى اش و حركت ساليانه اش.

و مراد به جمله «لِمُستَقَرٍّ لَها» اشاره باشد به حالى كه خورشيد فى نفسه دارد، و

مفهوم جريان و حركت خورشيد (107)

آن عبارت است از اين كه نسبت به سياراتى كه

پيرامونش در حركتند، ساكت و ثابت است. پس گويى فرموده: يكى از آيت هاى خدا براى مردم اين است كه خورشيد در عين اين كه ساكن و بى حركت است، براى اهل زمين جريان دارد و خداى عزيز عليم به وسيله آن سكون و اين حركت پيدايش عالم زمينى و زنده ماندن اهلش را تدبير ف_رم_وده اس__ت، (و خ_دا دان_ات_ر اس_ت).

- «ذلِ_كَ تَ_قْ_دي_رُ الْ_عزي_زِ الْ_عَلي_مِ!»

يعنى جريان نامبرده خورشيد، تقدير و تدبيرى است از خدايى كه عزيز است، يعنى هيچ غالبى بر اراده او غلبه نمى كند، يعنى به هيچ يك از جهات صلاح در كارهايش ج_اهل نيست.(1)

1- ال_مي_________زان ج: 33، ص: 143 و 145.

(108) شروع و پايان جهان

نور ماه از خودش نيست، بلكه از خورشيد است و به همين جهت (مانند هر كره ديگر) هميشه تقريبا نصف آن روشن است و قريب به نصف ديگرش كه رو به روى خورشيد نيست تاريك است. و چون به دور زمين مى گردد، قهرا وضع و محاذاتش با خورشيد نسبت به زمي__ن تغيير مى كن__د و اين دگرگون_ى همچنان هست تا دوباره به وضع اولش برگردد.

(110) شروع و پايان جهان

اگر ماه را در صورت هلالش فرض كنيم روز به روز قسمت بيشترى از سطح آن كه در برابر آفتاب است به طرف زمين قرار مى گيرد تا برسد به جايى كه تقريبا تمامى يك طرف ماه كه مقابل خورشيد قرار گرفته، به زمين هم قرار گيرد و (ماه شب چهارده مى شود،) از آن شب به بعد دوباره رو به نقصان مى نهد، تا برسد به حالت اوليه اش كه هلال بود.

و به خاطر همين اختلاف كه در صورت ماه پيدا مى شود، آثارى در دريا و خشكى و در زندگى انسان ها پديد مى آيد، كه در علوم مربوط به خودش بيان شده است.

پس آيه شريفه از آيت قمر تنها احوالى را كه نسبت به مردم زمين به خود مى گيرد بي__ان كرده، نه اح__وال خود قم__ر را و نه اح_وال آن را نسبت به خورشيد به تنهايى.(1)

1- ال_مي_________زان ج: 33، ص: 144.

مفهوم منازل ماه (111)

تدبير الهى چيزى نيست كه روزى جارى شود و روزى از روزها متوقف گردد، بلكه تدبيرى

(112) شروع و پايان جهان

است دائمى و خلال ناپذير. مدت معينى ندارد، تا بعد از تمام شدن آن مدت به وسيله ت_دبيرى نقي_ض آن نق_ض گ_ردد.

پس معناى آيه اين است كه شمس و قمر همواره ملازم آن مسيرى هستند كه برايشان ترسيم شده، نه خورشيد به ماه مى رسد، تا به اين وسيله تدبيرى كه خدا به وسيله آن دو جارى ساخته مختل گردد و نه شب از روز جلو مى افتد، بلكه اين دو مخلوق خدا در تدبير پشت سر هم قرار دارند و ممكن نيست از يكديگر جلو بيفتند و در نتيجه دو تا شب به هم متصل شود، يا دو تا روز به هم بچسبد.

آيه شريفه تنها فرمود - خورشيد به ماه نمى رسد و شب از روز جلو نمى زند و ديگر نفرمود - ماه هم به خورشيد نمى رسد و روز هم از شب جلو نمى زند و اين بدان جهت بود كه مقام آيه مقام بيان محفوظ بودن نظم و تدبير الهى از خطر اختلال و فساد بود و

شناورى كرات و اجرام در فضا (113)

براى افاده اين معنا خاطرنشان ساختن يك طرف قضيه كافى بود و شنونده خودش مى فهمد وقتى خورشيد با اين بزرگى و قوتش نتواند به ماه برسد، ماه به طريق اولى نمى تواند به خورشيد برسد. و هم چنين شب ناچيز و ناتوان تر از روز است، چون شب عبارت است از نبود روزى كه اين شب، شب آن روز است و وقتى شب كه يك امر عدمى است و طبعا متأخر از روز است، نتواند از روز

پيشى گيرد، عكسش هم معلوم است، يعنى شنونده خودش مى فهمد كه روز هم از شب يعنى از عدم خودش پيشى نمى گي_رد.

_ «وَ كُلٌّ فى فَلَكٍ يَسْبَحُونَ!»

هر يك از خورشي__د و ماه و نجوم و كواك__ب ديگر در مسي__ر خاص به خ__ود حركت مى كنن__د و در فضا شناورن__د، همان طور ك__ه ماهى در آب شنا مى كند، پس كلم__ه «فَلَك» عبارت اس__ت از همان م__دار فضايى كه اجرام آسمانى هر يك در يكى از

(114) شروع و پايان جهان

آن م_داره__ا سي__ر مى كنند.(1)

1- ال_مي_______زان ج: 33، ص: 146.

شناورى كرات و اجرام در فضا (115)

آنان را روشن مى سازد رسولان خدا ديده بصيرت بندگان خدا را روشن مى كنند.(1)

1- ال_مي____زان ج: 30، ص: 60.

(118) شروع و پايان جهان

اين كه فرمود: هر يك از آفتاب و ماه مسخر و رام شده، تا اجل مسمى جريان دارند، اين است كه هر وضعى از اوضاعشان تا وقتى معين است و دوباره به وض_ع اول ب_ر م_ى گ_ردند.

نظام حاكم بر جريان ماه و خورشيد (121)

پس هر كس اين نظام دقيق را كه در آفتاب و ماه است در نظر بگيرد، شكى نمى كند در اين كه مدبرش با علم، تدبير امر آن ها كرده، علمى كه آميخته با جهل نيست، نه اين كه خودش تصادفا و اتفاقا چنين نظامى به خود گرفته ب_اشد.(1)

حالت دومى آمد آن وقت به وجود حالت اولى پى مى برد و چون حالتى پديد مى آيد حالت

گسترش سايه و دلالت خورشيد بر آن (123)

قبلى كه تاكنون مورد توجه نبود به خوبى درك مى شود و اما اگر چيزى را فرض كني_م كه هميش_ه ث_ابت و به يك ح_الت باشد به هيچ وجه راهى براى آگاهى بدان نيست.

- «ثُّمَ قَبَضْناهُ اِلَيْنا قَبْضا يَسيرا!»

معناى جمله فوق اين است كه ما با تابانيدن خورشيد و بالا آوردن آن به تدريج آن سايه را از بين مى بريم. و در اين كه از بين بردن را قبض ناميد، آن هم قبض به سوى خودش و آن قبض را به قبض آسان توصيف كرد خواست تا بر كمال قدرت الهيه خود دلالت كند و بفهماند كه هيچ عملى براى خدا دشوار نيست. و اين كه فقدان موجودات بعد از وجودشان انهدام و بطلان نيست، بلكه هرچه كه به نظر ما از بين مى رود در واقع به سوى خدا باز مى گردد.(1)

1- ال_مي______زان ج: 30، ص: 43.

(124) شروع و پايان جهان

و خورشيد (125)

به طور مستمر است - كه لاينقطع مى بينيم كه روز شب را و شب روز را پس مى زند و خ__ود ظه__ور مى كند و اين هم__ان مسئل__ه تدبير است.

- «وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرى لاَِجَلٍ مُسَمًّى!»

يعنى خداى سبحان خورشيد و ماه را رام و مسخر كرده، تا بر طبق نظام جارى در عال__م زمينى، جري__ان يابند و اين جري__ان تا مدتى معي__ن باشد، از آن تجاوز نكنند.(1)

بر آن مترتب است جز به حق نيافريده است. اين اهداف، اهداف حقيقى و منظمى هستند كه بر خلقت الهى مترتبند و بنابراين لغو و باطل و تصادف و اتفاق نتواند بود. در حقيقت خدا اين ها را براى تدبير شئون زندگى و اصلاح ام_ور معاش و معاد شما خلق و بدين صورت مرتب كرده است.

بنابراين او پروردگار شما و مالك امر شماست كه شئون شما را تدبير و سرپرستى مى كند و غير از او پروردگارى نيست.(1)

1- ال_مي___زان ج: 19، ص: 21.

(128) شروع و پايان جهان

ديده اند كه در هر فصلى سه نوبت قرص ماه به صورت هلال در مى آيد و طول هر نوبت قريب به سى روز است. در نتيجه سال را كه از يك نظر به چهار فصل تقسيم شده بود از اين نظر به دوازده ماه تقسيم نموده (و براى هر ماهى نامى تعيين نمودند.) لك__ن بايد دانست چهار فصل__ى كه محسوس انس__ان است هم__ان سال شمس_ى است.

(130) شروع و پايان جهان

با آن كه حساب سال شمسى دقيق تر است ولى مردم سال قمرى را به خاطر اين كه محسوس تر است و همه مى توانند با نگاه به ماه استفاده خود را نموده و زمان را تعيين نمايند، پيروى مى كنند.

اين حساب تنها در كره ماه معتبر است و اما ساير كواكب و كرات آسمانى هر ك_دام حس_اب جداگانه اى دارند، مثلاً سال در هر يكى از كرات و سيارات منظومه شمسى عبارت است از مدت زمانى كه در آن زمان فلان سياره يك بار دور خورشيد بچرخد. اين حساب سال شمسى آن سياره است. اگر سياره اى داراى قمر يا اقمار بوده باشد البت_ه ماه قمرى آن ماه ديگرى است.

پس اين كه فرمود: «اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْرا...،» ناظر است به ماه هاى قمرى كه گفتيم داراى منشأ است حسى و آن تحولاتى است كه كره ماه به خود

شمارش و تقسيم بندى تكوينى زمان (131)

گرفته است.1- الميزان ج: 18، ص: 119.

قيد جمله «عِنْدَ اللّهِ» و جمله «فى كِتابِ اللّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّموتِ وَ الاَْرْضَ،» همه دليل است بر اين كه عده نامبرده در آيه عده اى است كه هيچ تغيير و اختلافى در آن راه ندارد، چون نزدخدا و در كتاب خدا دوازده است.

در

سوره يس فرمود: «آفتاب را چنين قرار داد كه در مدار معينى حركت كند و ماه را چنين مقدر كرد كه چون بند هلالى شكل خوشه خرما منزل هايى را طى نموده و دوباره از سر گيرد. نه آفتاب به ماه برخورد و نه شب از روز جلو بزند، بلكه هر يك از آن اج__رام در مدارى معين شناورى كنند.» (38 تا 40 / يس) پس دوازده گانه بودن م__اه حكم__ى است نوشت__ه در كتاب تكوي__ن و هيچ كس نمى تواند حكم خداى تعالى را پ_س و پي__ش كن___د!

(132) شروع و پايان جهان

واضح است كه ماه هاى شمسى از قراردادهاى بشرى است، گو اين كه فصول چهارگانه و سال شمسى اين طور نيست اما ماه هاى آن صرف اصطلاح بشرى است، به خلاف ماه هاى قمرى كه يك واقعيت تكوينى است و به همين جهت آن دوازده ماهى كه داراى اصل ثابتى باشد همان دوازده ماه قمرى است.(1)

كه مبدأ خلقت انسان ها در قرون متوالى ام و اداره كننده مشرق ها و مغرب هايم. چون شروق ها و طلوع هاى پشت سرهم و غروب هاى متوالى ملازم با گذشت زمان است و گذشت زمان دخالتى تام در تكون انسان ها در قرون متوالى،

(134) شروع و پايان جهان

و ني__ز پيداي_ش ح_وادث در روى زمين دارد.

در جمله «اِنّا لَقادِروُنَ!» زمينه كلام به رُخ كشيدن قدرتش است و نكته ديگر اين كه در چنين زمينه اى سخن از ربوبيت مشارق و مغارب كردن، در حقيقت علت قدرت را ذكركردن است، تا با اين تعليل بفهماند كسى كه تدبير همه حوادث عالم منتهى به اوست، هيچ حادثه اى او را به ستوده نمى آورد و او را از پديد آوردن حادثه اى ديگر جلوگير نمى شود، چون حوادث فعل اويند، پس هيچ خلقى از خلايق او را از اين كه آن خلق را مبدل به خلقى بهتر كند مانع نمى تواند بشود.(1)

1- ال_مي___زان ج: 39، ص: 158.

تأثير حركت زمان در تكوين انسان و حوادث (135)

(136)

معن_اي__ش اي__ن اس__ت ك__ه خداون__د آفتاب و ماه و ستارگ__ان را آفري__د در حال_ى كه هم__ه مسخ__ر امر او و ج__ارى ب_ر طب___ق مشي___ت اوي_ن__د.(1)

1- المي_زان ج: 15، ص: 207.

(138) شروع و پايان جهان

كه هميشه يك طرف زمين يعنى كمى بيش از يك نيمكره آن را رو به آفتاب مى كند و آن طرف از آفتاب نور مى گيرد و حرارت را مك مى زند و روز پديد مى آيد. يك طرف ديگر زمين يعنى كمتر از يك نيمكره آن، كه پشت به آفتاب واقع شده و در ظلمت سايه مخروطى شكل آفتاب قرار مى گيرد و شب پديد مى آيد و اين شب و روز به طور دائم دور زمين دور مى زنند.

عامل دومش عبارت است از ميل سطح دايره استوايى و يا معدل، از سطح مدار ارضى در حركت انتقالى شش ماه به سوى شمال و شش ماه به سوى جنوب. و اين

نظام حاكم بر اختلاف شب و روز (141)

باعث مى شود آفتاب هم از نقطه معتدل (اول فروردين و اول پاييز) نسبت به زمين ميل پيدا كند و تابش آن به زمين انحراف بيشترى داشته باشد و در نتيجه فصول چهارگانه (بهار، تابستان، پاييز و زمستان) به وجود آيد و در منطقه استوايى و دو قطب شمال و جنوب شب و روز يكسان شود، با اين تفاوت كه در دو قطب شش ماه شب و شش ماه روز باشد يعنى سال يك شبانه روز. در شش ماهى كه قطب شمال روز است قطب جنوب شب، در شش م_اهى كه ق_طب جن_وب روز است قطب شمال شب باشد.

اما در نقطه استوايى سال تقريبا مشتمل بر سيصد و پنجاه و شش شبانه روز مساوى باشد و در بقيه مناطق شبانه روز بر حسب دورى و نزديكى به خط استوا و به دو قطب، هم از جهت عدد مختل_ف شود و هم از جهت بلندى و

كوتاهى.

اين اخ_تلاف كه گ_فتيم باعث اخ_تلاف تابش ن_ور و حرارت ب_ه كره زمين است،

(142) شروع و پايان جهان

باعث اختلاف عواملى مى شود كه تركيبات زمينى و تحولات آنرا پديد مى آورد. و در نتيجه آن تركيب ها و تحولات نيز مختلف مى شود و سرانجام منافع مختلفى عاي__د انسان ها مى شود.(1)

عالم با همه كثرت و تفرقش بر طبق آن اداره مى شود. زيرا عالم مشهود ما همين زمينى است كه آسمان هاى پهناور از هر طرف به آن احاطه نموده و با نور و ظلمتى كه چرخ عالم محسوس در تحول و تكاملش بر آن ها دور مى زند در آن تصرف مى شود و دائما موجوداتى را از موجودات ديگر تكوين و چيزهايى را به چيزهاى ديگر تحويل و نهان هايى را ظاهر و ظاهرهايى را پنهان نموده و تازه هايى را تكوين و كهنه هايى راتباه و فاسدمى كند و ازبرخوردهمين تحولات گوناگون

نظام حاكم بر عالم كبير و ايجاد نور و ظلمت (145)

حرك__ت كلى جهانى كه موجودات را به سوى مقصد نهايى خود مى راند منتظم مى شود.

كلمه «جَعَلَ» در جمله «وَ جَعَلَ الظُّلُمتِ وَ النُّورَ،» به معنى خلقت است، منتها از آن جايى كه كلمه خلقت در اصل مأخوذ از «خلق الثوب» است و خلاصه در معنى آن تركيب يافتن از اشياء گوناگون مأخوذ است و نور و ظلمت از تركيب چيزى با چيز ديگر موجود نشده و از اين جهت در خصوص نور و ظلمت به جاى خلقت تعبير به «جَعَلَ» فرمود و شايد از همين جهت بوده كه خلقت را به ايجاد آسمان ها و زمي_ن ك_ه در آن ت_ركيب راه دارد اخ_تصاص داده و خ_دا داناتر است.

در اين جا ممكن است سؤال شود كه چرا نور را به صيغه مفرد و ظلمت را به صيغه جمع آورد؟ شايد جهتش اين باشد كه وجود ظلمت از نبود نور و بلكه همان عدم نور در چيزى است كه مى بايست نور داشته باشد و چيزى كه جا دارد نور داشته باشد و ندارد

(146) شروع و پايان جهان

از جهت دورى و نزديكى اش به نور متعدد مى شود، به خلاف نور كه امرى است وجودى و وجودش ناشى از مقايسه آن با ظلمت نيست. و اگر هم آن را به قياس به ظلمت درجه بندى كرده و برايش مراتبى قائل شويم در حقيقت صرف تصورى است كه كرده ايم و اين تصور باعث تكثر حقيقى و تعدد واقعى آن نمى شود.(1)

تكون و وضع زندگى ساكنين__ش دارد، اگر انسانند در آن سرزمي__ن در طلب رزق تكاپو كرده و از محصولات زراعت__ى و ميوه هاى آن و حيوانات__ى كه در آن تربي__ت مى يابند ارتزاق نم__وده و از آب آن ج__ا مى آشام__د و از هواي__ش استنش__اق مى كند و از خود در آن محيط تأثيراتى و از محي__ط تأثيراتى داشت__ه و اجزاى بدنش بر وفق مقتضيات آن محي__ط رشد و نمو مى كن__د. هم چنين ش__ب و روز كه به منزل__ه مسكنى است عموم__ى براى اجزاى عال__م، دخالت تامى در تكون عموم موجودات متكون در آن دارد.

ساكنان شب و روز (149)

انسان يكى از همين ساكنين در ظرف ليل و نهار است كه به مشيت پروردگار از ائتلاف اجزاى بسيط و مركب در اين قيافه و شكلى كه مى بينيم تكون يافته است، قيافه و اندامى كه در حدوث و بقايش از ساير موجودات ممتاز است، زيرا داراى حياتى است كه مبتنى است بر شعور فكرى و اراده اى كه زاييده قواى باطنى و عواطف درونى اوست، قوايى كه او را به جلب منافع و دفع مضار واداشته و به ايجاد مجتمع متشكل دعوتش مى كند.

چون يگانه آفريدگار شب و روز و ساكنين در آن دو، خداى سبحان است از اين رو صحيح است گفته شود: وَ لَهُ ما سَكَنَ فِى الَّيْلِ وَ النَّهارِ...، چون ملك حقيقى ليل و نهار و ساكنان در آن دو و جميع حوادث و افعال و اقوالى كه از آثار وجودى آنان است از آنِ خداس__ت و هم چنين نظام_ى كه در پهناى شگفت انگيز عالم جارى است به دست اوست.

(150) شروع و پايان جهان

خداى سبحان كسى است كه اين عالم را با

وسعت عجيبى كه در عناصر و بسائط و مركبات آن هست و ما آدميان جزء بسيار كوچكى از آنيم ايجاد فرموده و اين كارگاه عظيم را تحت شرايط و نظامى حيرت انگيز به گردش در آورده است و در تحت همان نظام نسل آدمى را زياد كرده و نظام خاصى در بين افراد اين نوع اجرا نموده، آن گاه او را به وضع لغات و اعتبار سنن و وضع امورى اعتبارى و قراردادى هدايت فرموده و پيوسته با ما و ساير اسباب قدم به قدم همراهى كرده و ما را لحظه به لحظه به معيت ساير اسباب و آن اسباب را به معيت ما در مسير ليل و نهار به راه انداخته و حوادثى بيرون از شمار يكى پس از ديگرى پديد آورده است.

ساكنان شب و روز (151)

معين حركت كنند.» (2/رعد) البته اين عنايت صورى و مسامحى است وگرنه در خورشيد جريان محسوس نيست.(1)

فصلى كه در نيمكره شمالى شب ها كوتاه و روزها بلند است، در نيمكره جنوبى به عكس آن است. مسئل__ه اختلاف ش__ب و روز را در ك__لام خداى تعالى چند بار ديديم.(1)

جهان

اين معانى يعنى پوشاندن خداى تعالى آدميان را با لباس شب و قطع آن ها از عمل و جنب و جوش و سپس منتشر كردنشان در روز براى سعى و عمل حالش ح_ال هم_ان گست_ردن س_ايه و دل_يل ق_رار دادن آف_تاب بر وج_ود ساي_ه ب_وسيله آف_تاب به سوى خود مى باشد.(1)

بعضى عنوان اعطا و تق__وى و تصدي__ق را دارد و اث__رش ه__م خ__اص به خ__ودش است. و بعضى ها عنوان بخ__ل و استغن_اء و تك_ذي_ب را دارد و اث_رش ه_م مخص_وص خ_ودش اس__ت.(1)

1- الميزان ج: 40، ص: 261.

آسمان ها و زمين و شب و روز و آفتاب... (161)

به وجود آورده، نظامى كه با زندگى انسان ه__ا مرتب__ط اس_ت.

- «وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِ__اَمْ__رِه...!» (12 / نح_ل)

آسمان ها و زمين و شب و روز و آفتاب... (163)

_ (و ش__ب و روز را به خدم__ت شما گذاش__ت و خورشي__د و م__اه و ستارگ__ان ب__ه فرم__ان وى ب_ه خ__دم____ت درن_____د.)

يك يك اين نامبرده ها و هم چنين مجموع شب و روز و مجموع آفتاب و ماه و نجوم داراى خواص و آثارى هستند كه هر يك براى خود دليل مستقلى است بر اثبات وح_دانيت پ_روردگار در رب_وبيت.(1)

آن به مردم است. و كلمه «طَبَق» به معناى چيزى و يا حالى است كه مطابق چيز ديگر و يا حال ديگر باشد، چه اين كه يكى بالاى ديگرى قرار بگيرد و چه نگيرد، بلكه پهلوى هم باشند و به هر حال منظور مراحل زندگى است، كه انسان آن را در تلاشش به سوى پروردگارش طى مى كند. مرحله زندگى دنيا و سپس مرحله مرگ و آن گاه مرحله حيات برزخى، (و سپس

(166) شروع و پايان جهان

م_رگ در برزخ و هنگام دميدن صور،) و در آخر انتقال به زندگى آخرت و حساب و جزا.

در اين آيه اشاره اى هست به اين كه مراحلى كه انسان در مسيرش به سوى پروردگارش طى مى كند، مراحل مترتب و با يكديگر متطابق است.(1)

شروع و پايان جهان

كلمه «جَلّى» به معناى اظهار و برملا كردن است، از فحواى كلام معلوم است كه روز «زمي_ن» را ظ_اهر م_ى كن_د.

- «وَ اللَّيْلِ اِذا يَغْشيه_ا!»

يعنى به شب سوگند در آن هنگام كه «زمين» را فرا مى گيرد.

- «وَ ال__سَّ_م__اءِ وَ م_ا بَ_ن_ي_ه__ا وَ الاَْرْضِ وَ م__ا طَ_ح_ي_ه_ا!»

معنايش اين است كه سوگند مى خورم به آسمان و آن چيز قوى عجيبى كه آن را بنا كرده و سوگند مى خورم به زمين و آن چيز نيرومند شگفت آورى ك__ه آن را گ_ست_رده اس__ت.

- «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّيها!»

سوگند مى خورم به نفس و آن چيز نيرومند و دانا و حكيمى كه آن را چنين مرتب

عظمت شب و روز و عظمت نفس انسان (169)

خلق كرد و اعضايش را منظم و قوايش را تعديل كرد و اگر كلمه «نَفْس» را نكره آورده بعيد نيست براى اين بوده باشد كه اشاره كند به اين كه آن قدر اين خلقت اهميت دارد كه قابل تعريف و توصيف نيست و اين كه اين خلقت را خبرى هست.

_ «فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْويها!»

كلمه «فُجُور» به معناى دريدن پرده حرمت دين است. در حقيقت وقتى شريعت الهى از عمل يا از ترك عملى نهى مى كند، اين نهى پرده اى است كه بين آن عمل و ترك عمل و بين انسان زده شده و ارتكاب آن عمل و ترك اين عمل دريدن آن پرده است. كلمه «تَقْوى» به معناى آن است كه انسان خود را از آن چه مى ترسد در محفظه اى قرار دهد. منظور از اين محفظه و تقوى به قرينه اين كه در مقابل فجور قرار گرفته اجتناب از فجور و دورى از هر عملى است كه با كمال نفس منافات

داشته باشد،

(170) شروع و پايان جهان

و در رواي_ت هم ت_فسير ش_ده به ورع و پ_رهيز از محرمات الهى.

كلمه «الهام» به معناى آن است كه تصميمى و آگهى از خبرى در دل آدمى بيفتد و اين خود افاضه اى است الهى و صور علميه اى است يا تصورى و يا تصديقى كه خداى تعالى به دل هر كسى بخواهد مى اندازد. اگر در آيه شريفه هم تقواى نفس را الهام خوانده و هم فجور آن را، براى اين بود كه بفهماند مراد به اين الهام اين است كه خداى تعالى صفات عمل انسان را به انسان شناسانده و به او فهمانيده عملى را كه انجام مى دهد تقوى است يا فجور است.

الهام فجور و تقوى همان عقل عملى است كه از نتايج تسويه نفس است، پس الهام نامبرده از صفات و خصوصيات خلقت آدمى است.(1)

1- الميزان ج: 40، ص: 249.

عظمت شب و روز و عظمت نفس انسان (171)

آن فضايى است كه ستارگان بالاى

آرايش آسمان دنيا به وسيله كواكب (173)

زمين در آن فضا قرار دارند.(1)

سمع كنند، تي_ر باران م_ى كنيم. در ج_اى ديگ_ر فرمود:

_ «اِلاّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَاَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبينٌ،»

_ مگ_ر كس__ى ك_ه است_راق سم_ع كند، كه تي_رهاى شه_اب دنب_الش مى كنند. (18 / حجر)

_ «اِلاّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَاَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ،»

_ مگ_ر شيطانى كه بخواهد چيزى بربايد كه شهاب فروزان دنبالش مى كند. (10 / صافات)

بعضى از مفسرين گفته اند جمله مورد بحث دلالت دارد بر اين كه مراد به كواكب كه آسمان را زينت داده تمامى ستارگان آسمان است، چه ثوابت و سيارات و چه نيازك ها. چون ثوابت و سيارات هر يك در جاى خود و در مدار خود قرار دارند و نمى توانند

ستارگان، چراغ ها و زينت آسمان ها (177)

منظور از «رُجُوم» باشند. و دو كلمه «كوكب» و «نجم» همان طور كه بر ستارگان فعلى اط__لاق مى شود، بر شهاب ها نيز اطلاق مى شود.

بعضى ديگر گفته اند شهاب ها تكه هايى هستند كه از كواكب جدا مى شوند و به وسيله آن ها شيطان ها رجم مى شوند. و اما خود كواكب به هيچ وجه فرو نمى ريزند، مگر وقتى كه خدا بخواهد همه را فانى سازد. اين وجه با نظريه هاى علمى امروز موافق تر است. و اما اين كه رجم شيطان ها به وسيله شهاب ها چه معنا دارد در مبح__ث «م_لائك_ه» ت_وضيح داده ش_ده است.(1)

معناى هر چيز پيدا و ظاهر است. و اگر بيشتر در كاخ هاى عالى استعمال مى شود براى اين است كه كاخ ها در نظر تماشاكنندگان و بينندگان ظاهر و هويدا است. ساختمان استوانه شكلى كه در چهار گوشه قلعه ها براى دفاع مى سازند

برج هاى آسمان و زينت و حفاظ آن (179)

نيز برج ناميده مى شود و همين معنا منظور آيه است، چون در آيه اولى فرمود:

- ما براى بناى آسمان برج ها قرار داديم و آسمان را براى نظركنندگان زينت داده و آن را از هر شيطانى رانده شده حفظ كرديم.

پ__س م__راد از كلم__ه ب__روج، م_وض__ع ست__ارگ__ان در آسم__ان اس____ت.

در آيه دوم به آسمانى سوگند ياد شده كه به وسيله برج ها محفوظ مى شود.

مقصود از زينت دادن آسمان براى ناظرين همين بهجت و جمالى است كه مى بينيم، با ستارگان درخشنده و كواكب فروزانش كه اندازه هاى مختلف و لمعات متنوعى دارند عقل ها را حيران مى سازد. در قرآن كريم اين معنا در چند جا تكرار شده، و همين تكرار كشف مى كند از اين كه خداى سبحان عنايت بيشترى به يادآورى آن دارد، ي_ك ج_ا م_ى ف_رم_ايد:

(180) شروع و پايان جهان

_ «وَ لَ_قَ_دْ زَيَّ_نَّ_ا ال_سَّ_م_آءَ ال_دُّنْ_ي_ا بِ_مَ_ص_اب_ي_حَ،»

_ زينت داديم آسمان دنيا را به چراغ ها،» (12/ فصلت)

و جاى ديگر مى فرمايد:

- «اِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزينَةٍ نِ الْكَواكِبِ وَ حِفْظا مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ م_ارِدٍ...،» (6 و 7 / صافات)

- زينت داديم آسمان دنيا را به زينتى كه هر يك كوكبى است و هم حفظ است از هر شيطان رانده شده، هر وقت بخواهند از عالم بالا خبردار شوند، از هر طرف تيرباران و رانده مى شوند و مرايشان راست عذابى متعاقب و دائم مگر آن ها به طور قاچاق نزديك شوند كه شهاب

ثاقب دنبالشان مى كند.(1)

1- الميزان ج:23، ص: 202 و ج: 40، ص: 152.

برج هاى آسمان و زينت و حفاظ آن (181)

ب_بينند و ب_اط_ل را ب_اطل.

_ «لا يَسَّ_مَّعُونَ اِلَى الْمَلاَءِ الاَْعْلى وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جانِبٍ!» (8 / صافات)

_ شيطان هاى خبيث نمى توانند به آن چه در ملاء اعلى مى گذرد، گوش دهند.

جمله ف_وق كنايه اس_ت از اين كه آن ها ممنوع از نزديكى بدان جا هستند.

منظ__ور از م__لاء اعل__ى م_لائك__ه مك__رم__ى هستن_د كه سكن__ه آسمان ه__اى ب__الا را تشكي__ل م__ى دهن__د.

م__راد به آسمانى كه ملائك__ه در آن منزل دارن__د، عالمى ملكوت__ى خواه__د بود، كه افق__ى عالى تر از افق عال__م ملك و محسوس دارد، هم__ان طور كه آسمان محسوس

(184) شروع و پايان جهان

م__ا با اجرامى كه در آن هس__ت: عالى ت__ر و بلندت__ر از زمي__ن ماس__ت.(1)

بيان طارق است، گويا وقتى فرموده:

_ تو نمى دانى كه طارق چيست، شخصى پرسيده: چيست؟ فرموده: اَلنَّجْمُ الثّاقِبُ.(1)

1- المي____زان ج:40، ص: 169.

(186) شروع و پايان جهان

آشيان_ه خود اقام_ت مى كند.(1)

1- الميزان ج: 40، ص: 87.

(190) شروع و پايان جهان

(191)

بزند، به صورت تگرگ پايين مى آيد و پايين آمدن باران و برف و تگرگ به خاطر اي__ن اس_ت ك_ه وزن_ش از وزن ه__وا سنگي_ن ت_ر اس_ت.

(196) شروع و پايان جهان

بعد از فرود آمدن باران، زمين از آن مشروب مى شود و سبز و خرم مى گردد. و اگر سرماى هوا نگذارد گياهى برويد، آب ها در آن قسمت از زمين انبار مى شود و به صورت چشمه سار در آمده و زمين هاى پايين خود را مشروب مى سازد. پس آب نعمتى است كه زندگى هر جنبنده اى به وجود آن بستگى دارد.

آبى كه از آسمان مى آيد خود يكى از حوادث وجودى و جارى بر طبق نظام متقن عالم است، نظامى كه متقن تر از آن تصور ندارد و يك تناقض و يا يك مورد استثناء در آن نيست و اين آب منشأ پيدايش نباتات و تكون هر نوع حيوان است.

نظام جريانات جوى، نزول باران و تكون نبات (197)

و اين حوادث از جهت اين كه محفوف است به حوادث طولى و عرضى، كه حدوث و پيدايش آن بستگى به آن حوادث دارد، در حقيقت با آن حوادث و روبرهم، يك چيز است كه از محدث و پديد آورنده بى نياز نيست. و ممكن نيست بدون پديد آورنده پديد آمده باش__د. پس به طور قطع اله و موجدى دارد، كه يكى است.

همين باران از جهت اين كه پديد آمدن انسان و بقاى هستى اش مستند به آن است، دلالت دارد بر اين كه اله باران و اله انسان يكى است.(1)

آسمان آبى را فرستاد و همان را در رگ و ريشه ها و منابع زير زمين بدوانيد و سپس به وسيله همان آب همواره كشت و زرع بيرون مى آورد، زرعى با رنگ هاى گوناگون و سپس آن زرع را مى خشكاند و تو مى بينى كه پس از سبزى و خرمى زرد مى شود، آن گاه آن را حطامى مى سازد، كه در اين خود تذكرى است براى خردمندان.

معناى جمله «فَسَلَكَهُ يَنابيعَ فِى الاَْرْضِ،» اين است كه خداوند آب را در چشمه ها و رگه هاى زمينى، كه چون رگه هاى بدن آدمى است، داخل كرد و زمين آن را از

نزول آب از سماء و جريان آن در رگه هاى زمين (199)

جانبى به جانب ديگر انتقال مى دهد. و آيه شريفه به طورى كه ملاحظه مى كنيد، بر يگانگى خداى تعالى در ربوبيت احتجاج مى كند.(1)

تدبير خود و در آخر هم نتيج__ه ديگرى از اين است__دلال گرف__ت،

مقدار نزول باران (201)

نتيجه اى كه توحيد تمام نمى شود مگر به آن و آن عبارت است از مسئله معاد يعنى ب_رگ_شتن ه_مه به س_وى خ_دا.

_ «وَ كَ_ذلِ__كَ تُ__خْ_رَجُ_ونَ!»

همان طور كه شهرى مرده را زنده مى كند، همين طور شما از قبورتان سر بر م_ى داريد و زن_ده مى ش_ويد.(1)

حالى كه ما مى توانستيم آن را از بين ببريم، به طورى كه شما نفهميد، كجايش برده ايم.

- «فَاَنْشَأْنا لَكُمْ بِهِ جَنّاتٍ مِنْ نَخيلٍ وَ اَعْنابٍ لَكُمْ فيها فَواكِهُ كَثيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْ_غٍ لِلاْكِلينَ!» - يعنى ما با آن باران رويانديم جنات و باغ هايى و نيز درختى كه در طور سينا است و روغن مى روياند كه مراد آن درخت زيتون است. جمله «روغن مى روياند» يعنى روغن مي_وه مى ده__د، ي_عنى ميوه اى مى ده__د كه در آن روغ__ن هس__ت. (19 و 20 / مؤمنون)

اگر در بين همه درختان زيتون را نام مى برد، به خاطر عجيب بودن اين درخت است.(1)

(204) شروع و پايان جهان

10.

(208) شروع و پايان جهان

«وَاللّهُ الَّذى اَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثيرُ سَحابا...!»(9 / فاطر)

كلمه «تُثيرُ» به معناى برخاستن غبار به سوى آسمان است و مى فرمايد: بادها دارند ابرها را به سوى آسمان مى برند.

_ «فَ_سُ_قْ_ن_اهُ اِل__ى بَ__لَ_دٍ مَ__يِّ_تٍ،»

_ م__ا آن ابرها را به سوى سرزمين__ى بدون گي__اه سوق مى دهيم.

_ «فَاَحْيَيْنا بِهِ الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِها،»

_ پ__س آن زمي__ن را بعد از مردن__ش زنده مى كني__م. يعنى بعد از آن كه گياه__ى نداش__ت، داراى گي__اه م__ى كني____م.

حركت ابرها به وسيله باد و بارش باران (209)

نسبت زنده كردن را به زمين دادن نسبتى است مجازى و نسبتش را به گياه دادن نسبتى است حقيقى. خلاصه، هر چند در اثر آمدن باران گياه زنده مى شود، اما مجازا مى گويند زمين ما زنده شد و تغذيه و نمو و توليد مثل و هر عمل ديگرى كه مربوط به اين اعمال حياتى است همه اعمالى است كه از اصل حيات سرچشمه مى گيرد. و به همين جهت بعث در روز قيامت و زنده شدن مردگان را به احياى زمين تشبيه كرد، تا بفهماند همان طور كه زمين در سال يك دوره زندگى را شروع مى كند و در آخر دوباره مى ميرد، بعداز آن كه در زمستان از جنب و جوش افتاده بود، در بهار و تابستان جنب و جوش خود را از سر گرفته و در پاييز رو به خزان مى رود و در زمستان به كلى از عمل مى ايستد.

انسان ها هم همين طورند، وقتى دوران زندگى شان در زمين به سر رسيد و فصل

(210) شروع و پايان جهان

خزان و سپس مرگشان رسيد، دوباره در روز قيامت بعد از آن كه زنده شدند و از قبرها درآمدند، روى زمين منتشر

مى شوند و كَذلِكَ النُّشُورُ.(1)

زراعت ها و بستان هاى ايشان است و چون بخواهد تگرگى مى فرستد و در هر سرزمينى بخواهد نازل مى كند و از هر سرزمينى كه بخواه__د شر آن را ب_رمى گردان__د.(1)

1- ال_مي___زان ج: 29، ص: 198.

حركت ابرها و تشكيل باران و تگرگ (213)

ص: 47.

(216) شروع و پايان جهان

كلمه «تَسْخير» به معناى آن است كه چيزى را در عملش مقهور و ذليل كنى، به طورى كه به دلخواه تو كار كند و نه به دلخواه خودش. و ابر در حركتش و در سردى و گرمى اش و باريدنش و ساير اعمال و آثارى كه دارد، مقهور و ذليل خداست و آن چه مى كند به اذن خدا مى كند.

اختلاف شب و روز و آبى كه از آسمان فرو مى ريزد و بادهايى كه از اين سو به آن سو حركت مى كند و ابرهايى كه در تحت سلطه خداى تعالى است، يك عده از حوادث عمومى است، كه نظام تكوين در پديده هاى زمينى از مركبات گياهى و حيوانى و انسانى و غيره، بستگى به آن ها دارد.(1)

1- ال_مي____زان ج: 2، ص: 364.

نظام حركت ابرها و نيروى مسلط بر تغييرات جوى (217)

جريان همان است كه ما نامش را باد مى گذاريم.

نتايجى كه اين جريان دو جور هوا بر خلاف مسير يكديگر دارد بسيار است. يكى از آن ها تلقيح گياهان است و يكى ديگر دفع كثافت هوا و عفونت هايى است كه (از خود زمين بيرون مى آيد و يا سكنه روى زمين آن را توليد مى كنند و) داخل هوا مى شود و سوم انتقال ابرهاى آبستن است، از اين جا به آن جا و غير آن از فوائد ديگر. پس پديد آمدن باد و وزش آن هم مانند آب چيزى است كه حيات گياهان و حيوانات و انسان بستگ____ى ب__دان دارد.

نظام توليد حركت هاى جوى و جريان باد (219)

و اين پديده با وجود خود دلالت مى كند، بر اين كه اله و مدبرى دارد و با سازگارى اش با ساير موجودات و اتحادش با آن ها، دلالت مى كند بر اين كه اله آن و اله همه عالم يكى است و با قرار گرفتنش در طريق پيدايش و بقاى نوع انسان، دلالت مى كند بر اين كه اله آن و اله انس__ان و غير انسان يك__ى است.(1)

را رام انسان ها كرده، تا براى رسيدن به مقاصد حيات خود تربيتشان كنند.

جمله «اَفَلا تُبْصِروُنَ؟» تنبيه و توبيخ كفار است كه چرا اين آيات را نمى بينند. اگر

جريان انتقال آب به زمين هاى خشك (221)

خصوص آيت باران را اختصاص بديدن داد، براى اين است كه علم به راندن ابرها به اين سرزمين و آن سرزمين و بيرون كردن زراعت از زمين هاى مرده و تغذى انسان ها و چارپايان از زراعت، از راه ديدن دست مى دهد.(1)

1- الميزان ج: 32، ص: 111.

(222) شروع و پايان جهان

مى شود كه - خداوند به خاطر شما دريا را مسخر كرد، يعنى آن را طورى آفريد كه كشتى شما را به دوش بگيرد و طورى آفريد كه كشتى شما بتواند ب_ر روى آن ج_ريان ي_اب_د و انسان ها از آن ب_هره مند ش_وند.

جريان كشتى در دريا به امر خدا، عبارت است از ايجاد جريان با كلمه «كن»، چون آثار اشياء نيز مانند خود اشياء منسوب به خداى تعالى است.

م_عناى ج_مل_ه «وَ لِ_تَبْتَغُ_وا مِ_نْ فَ_ضْلِ_هِ،» اي_ن است ك_ه خ_داى تعال_ى دري_اها را اين چنين رام كرد، تا شما عطيه او را طلب كنيد، يعنى با سفرهاى دريائى خود، رزق او را به دست آوريد.(1)

(226) شروع و پايان جهان

(228) شروع و پايان جهان

نعمت زيادى را هم ارزانى داشت و درياها را مسخر بشر فرمود تا شايد او را شكرگزارند، چه انسان كمتر در ضروريات زندگى خود متوجه نعمت خدا مى شود و به ياد اين معنى مى افتدكه اين ضروريات زندگى نعمت هاى خداى سبحان است و اگر بخواهد ي__ك روزى از انسان سل__ب مى كند، به خلاف نعمت ه__اى زيادى، كه آدمى در برخورد به آن هابيشتر متوجه نعمت خدا مى شود.(1)

تشكيل مى دهد و مجددا به درياها مى ريزد. اين دو جور دريا يعنى درياهاى روى زمين و درياهاى داخل زمين همواره به هم اتصال دارند، هم در زير زمين و هم در روى زمين و در عين اين كه «يَلْتَقِيانِ» يعنى برخورد و اتصال دارند نه اين شورى آن را از بين مى برد و نه آن شيرينى اين را، چون بين آن دو حاجز و مانعى است كه نمى گذارد در وضع يكديگر تغييرى بدهند و آن مانع خ_ود مخازن زمين و رگه هاى آن است.

پس معناى دو آيه - خدا داناتر است - اين است كه خداى تعالى دو درياى شيرين و گوارا و شور و تلخ را مخلوط كرده، در عين اين كه تلاقى آن دو دائمى است، به وسيله حاجزى كه بين آن دو قرار داده نمى گذارد كه يكديگر را در خود مستهلك كنند و اين

درياهاى شور و شيرين و نعمت هاى دريايى (231)

صفت گوارايى آن را از بين ببرد و آن صفت شورى اين را و در نتيجه نظام زندگى ج_ان_داران و ب_قاى آن را ت_هدي_د ك_نند.

- «يَخْرُجُ مِنْهُمَ_ا الُّلؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ،»

يعنى از اين دو درياى گوارا و شور، لؤلؤ و مرجان بيرون مى آيد و اين خود يكى از ف_وائ_دى است ك_ه انسان از آن بهره مند مى شود.

- «وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَ_أتُ فِى الْبَحْرِ كَالاْءَعْلامِ،»

كلمه «جَوارى» به معناى كشتى است. كلمه «مَنْشَ_أت» از ماده انشاء است و انشاى هر چيزى به معناى احداث و ايجاد و تربيت آن است. و اگر كشتى ها را ملك خداى دانسته با اين كه كشتى را انسان ها مى سازند، بدين جهت است كه تمامى سبب هايى كه در ساختن كشتى دخالت دارند، از چوب و آهن و

ساير اجزايى كه

(232) شروع و پايان جهان

كشتى از آن تركيب مى يابد و انسانى كه اين اجزاء را تركيب مى كند و صورت كشتى به آن مى دهد و نيز شعور اين انسان و فكر و اراده اش همه مخلوق خدا و مملوك اوست، قه_را نتيج_ه ع_مل انسان هم ك_ه يا كش_تى است و ي_ا چي_ز ديگر م_لك خداى تعالى است.

پس منعم حقيقى كشتى ها به انسان خداست، چون خداى تعالى به انسان ها الهام كرد كه چگونه كشتى بسازند و اين كه چه منافعى و آثارى مترتب بر اين صنع هست و نيز راه استفاده از منافع بسيار آن را او الهام فرمود.(1)

مثل مى زند و يكسان نبودن آن دو را در كمال فطرى بيان مى كند، هر چند كه در بسيارى از خواص انسانيت و آثار آن مثل همند، ولى مؤمن به همان فطرت اوليه و اصلى خودش باقى است و در نتيجه به سعادت حيات آخرت و دائمى خود مى رسد، ولى كافر از آن فطرت اصلى منحرف شده و وضعى به خود گرفته كه فطرت انسانيت آن را پاك و خوش آيند نمى داند و به زودى صاحبش به كيفر اعمالش معذب مى شود. پس مثل اين دو قسم انس__ان، مثل دو درياى شور و شيري__ن است كه يكى بر فط__رت آبى اصلى اش، كه همان گوارايى باش__د باقى است و يكى ديگ__ر (به خاطر اختلاط با املاح) شور شده

اختلاف آب شور و شيرين درياها (235)

اس__ت، هر چن__د كه در بعض__ى آث__ار نافع شريكند، چون م__ردم از هر دوى آن ها ماهى مى گيرند و يا مرغابى شكار مى كنند و يا زيور مرواريد استخراج مى نمايند و يا ص__دف و مرج_ان مى گيرند.

پس ظاهر آيه اين است كه زيور استخراج شده از دريا، مشترك بين درياى شور و شيرين است. كتاب هايى كه در اين مورد بحث مى كنند، وجود حليه در هر دو نوع دري_ا را م_سل_م دان_سته ان_د.

_ «وَ تَرَى الْفُلْكَ فيهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ!»

اگر كشتى ها دريا را مى شكافند و خداى تعالى آن را مسخر شما كرده، براى اين بود كه شما از عطاى پروردگارتان جستجو كنيد و از اين سو به آن سوى دنيا ب_رويد و روزى ب_ه دس_ت ب_ياوريد، ش_ايد ش_كرگ_زار او ش_ويد.(1)

(236) شروع و پايان جهان

جَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخا وَ حِجْرا مَحْجُورا.» (53 / فرقان)

كلمه «مِلْح» به معناى آبى است كه طعم آن برگشته باشد و «اُجاج» آبى است كه شورى آن زياد باشد. كلمه «بَرْزَخْ» آن حدى را گويند كه ميانه دو چيز فاصله شده

1- ال_مي_____زان ج: 33، ص: 42.

اختلاف آب شور و شيرين و عدم اختلاط آن ها (237)

باشد. و كلمه «حِجْر مَحْجُور» به معناى حرام محرم است يعنى آنچنان ميان اين دو آب حاجز قرار داده ايم كه مخلوط شدن آن دو با هم حرام محرم شده، يعنى به هيچ وجه مخلوط نمى شوند.

و اين كه فرمود: «وَ جَعَلَ بَيْنَهُما» خود قرينه است بر اين كه مراد به مرج دو دريا، روان__ه كردن آب دو درياس__ت با هم، نه مخل__وط كردن آن دو، كه اج__زاى آن ها را دره_م و برهم كند.

در اين جمل_ه مسئل_ه رسالت از اين جهت كه ميان مؤمن و كافر را جدايى مى اندازد، با اين كه هر دو در يك زمين زندگى مى كنند و در عين حال با هم مخلوط و درهم و برهم نمى شوند، تشبيه شده به آن دو دريا، كه در عين اين كه در يكجا قرار دارن_د، ب_ه ه_م در ن_مى آمي__زند.(1)

(238) شروع و پايان جهان

به شما بچشاند. مراد به «اِذاقه رحمت» رساندن انواع نعمت هاست كه بر وزيدن باد مترتب مى شود. چون وقتى باد مى وزد، عمل تلقيح در گل ه__ا و ميوه ه__ا انج__ام مى ش__ود و عفونت ه__ا از بين مى رود و ج__و زندگ__ى تصفيه مى شود و نعمت هايى ديگر از اي_ن ق_بيل ك_ه اط_لاق جمل_ه همه را شامل مى شود.

_ «وَ لِتَجْرِىَ الْفُلْكُ بِاَمْرِهِ،»

يعنى بادها را مى فرستد تا چنين و چنان شود و نيز كشتى ها به امر او به حركت درآيند... و تا رزق او را كه از فضل اوست، بطلبيد... .

... و تا شايد شكر بگزاريد.

اين جمله هدف و نتيجه معنوى فرستادن باد است، همچنان كه بشارت باد و چشاندن رحمت و جريان كشتى ها و به دست آوردن فضل خدا، نتايج صورى

(240) شروع و پايان جهان

و م__ادى آن ب____ود.(1)

نسبتى كه انسان به فعل خود (كشتى سازى) دارد اگر به دقت بنگرى، بيش از آن نسبت كه هر فعلى به سببى از اسباب طبيعى دارد، نمى باشد و اختيارى كه انسان دارد و با آن به خود مى بالد و او را سبب تام و مستقل از خداى سبحان و اراده او نمى كند و چنان نيست كه احتياج او را به خداى سبحان كمتر از

(242) شروع و پايان جهان

احتياج ساير اسباب طبيعى كند.(1)

مِنْ مِثْلِهِ ما يَرْكَبُونَ،»

_ و ب_راى آن ها آف_ريديم ه_مانند آن چ_يزهاي_ى ك_ه سوار شوند.

مفسرين گويند مراد به اين جمله چارپايان است، چون در جاى ديگر كشتى

(244) شروع و پايان جهان

و چ_ارپ_اي__ان را با هم آورده و فرموده: «در كشتى و چارپايان وسيله هايى قرار داد تا ب_ر آن س__وار ش___وي__د.» (80 / مؤمن)

_ «وَ اِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلا صَريخَ لَهُمْ وَ لاهُمْ يُنْقَذُونَ، اِلاّ رَحْمَةً مِنّا وَ مَتاعا اِلى حينٍ،»

در اين آيه شريفه مى خواهد بفرمايد - اختيار به دست مشيت ماست. اگر خواستيم غرقشان مى كنيم و در اين صورت احدى نيست كه استغاثه آنان را جواب دهد و هيچ نجات دهنده از غرقى نيست كه ايشان را از غرق شدن برهاند. به هيچ سببى از اسباب و هي__چ امرى از امور، نجات پي__دا نمى كنند مگر به خاطر رحمتى از ما، كه شاملشان گ_ردد، به خاطر اين كه ت_ا م_دتى معين كه ب_رايشان تقدي__ر كرده اي__م، زن__ده بمانن_د.(1)

اين خواندن خدا در آن حال دليل بر اين است كه ف_طرتشان ف_طرت ت_وحيد و يگانه پرستى است.(1)

1- ال_مي_________زان ج: 32، ص: 63.

حركت كشتى در دريا و تهديد امواج (247)

كلمه «اَنْبَتْنا» نباتات را مى گيرد هم چنين به خاطر كلمه «كُ_لِّ شَ_ىْ ءٍ» هر چيزى را كه در زمين پديد مى آيد و رشد و نمو مى كند، شامل مى گردد.

معناى آيه - خدا داناتر است - اين طور مى شود كه ما در زمين پاره اى موجودات داراى وزن و ثقل مادى كه استعداد زيادى و نقصانى دارند چه نباتى و چه ارضى رويانديم. و بنابراين معنى ديگر مانعى نيست كه كلمه «مَوْزُون» را، هم به معناى حقيقى اش بگيريم و هم به معناى كنايى آن.

(250) شروع و پايان جهان

پس حاصل معنا چنين مى شود كه: ما زمين را گسترديم و در آن كوه هاى پابرجا طرح نموديم، تا آن را از اضطراب جلوگيرى كند و در آن از هر چيز موزون - داراى وزن _ و واقع در تحت جاذب__ه و يا متناس__ب، مقدارى را حكم_ت اقتضا مى ك_رد رويانديم.(1)

و پوست__ه رويى آن دچ_ار ناآرامى مى گرديد.(1)

1- ال_مي____زان ج: 28، ص: 115.

(252) شروع و پايان جهان

دو عامل قوى در رشته ميوه ها و حاصل هاست بر زمين مسلط مى سازد، آرى شب و روز باعث سرما و گرما مى شوند كه خود در نضج و نمود و انبساط و انقباض موجودات زمينى تأثير دارند.

(254) شروع و پايان جهان

و نيز روشنى و تاريكى را كه تنظيم كننده حركت حيوانات و انسان است و سعى و كوشش آن ها را در طلب رزق و سكونت و استراحتشان منظم مى كند، به بار مى آورند.

پس گستردن زمين راه را براى ايجاد كوه هاى ريشه دار و كوه ها را براى شق انهار و شق انهار را براى پيدايش ميوه هاى نر و ماده و الوان مختلف آن هموار ساخته و با ايجاد شب و روز اغراض نامبرده به نحو كمال حاصل مى گردد و در همه اين ها تدبيرى است متصل و متحد كه از وجود مدبرى حكيم و واحد و بى شريك در ربوبيت كشف مى كند و در همه اين ها آياتى است براى مردمى كه تفكر كنند.(1)

1- الميزان ج: 22، ص: 169.

كوه ها و رودها و دليل استقرار و جريان آن ها (255)

از شما اميد مى رود، كه اين راه ها بعضى طبيعى اند مانند مسافت هايى كه ميان دو سرزمين قرار داشته آن دو را به ه__م وصل مى كند، بدون اين كه حائ__ل و مانعى قط__ع كرده باشد، مانند زمين هموارى كه ميان دو كوه قرار دارد. و بعضى ديگر مصنوع__ى است مانند آن راهى كه در اثر آمد و شد كردن بسيار خود به خود به وجود مى آيد و يا جاده هايى كه آدم به دس__ت خود درس_ت مى كند.

اثر كوه ها، رودها و ستارگان (257)

از ظاهر سياق چنين بر مى آيد كه مقصود از سبل عموم راه هاست كه هر دو قسم راه را شامل مى شود و هيچ مانعى ندارد كه آن راه هايى كه مصنوع بشر است به خدا نيز نسبت داده شود، زيرا مى بينيم كه در همين آيات نهرها و علامت ها را هم به خدا نسبت داده، ب_ا اين كه غالبا نهر و علامت را بشر درست مى كند.

_ «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ،»

«عَلامات» آن چيزى است كه نشانه چيز ديگر باشد. و خدا علامت هايى قرار داد كه شما با آن استدلال به چيزهايى مى كنيد كه از حس شما غايب است و مقصود از آن علامت ها، آيه ها و امارات طبيعى و يا وضعى است، كه هر يك بر مدلولى دلالت مى كند، و از آن جمله شاخص ها و واژه ها و اشاره ها و خطوط و امثال اين هاست كه يا به طبي_عت خ_ود و يا به ط_ور قراردادى دلال_ت بر مدل_ولى مى كند.

(258) شروع و پايان جهان

خ_داى سب_حان سپ_س راه ي_افتن ب_ه وسيل_ه ست_ارگان را ذكر مى كند و مى فرمايد:

«وَ بِ_ال_نَّ_جْ_مِ هُ_مْ يَ_هْ_تَ___دُونَ!»(1)

«بَيْت» هم به خانه هاى سنگى اطلاق مى شود و هم گلى و هم پشمى و هم كركى. م_عن_اى آي_ه اي__ن اس__ت ك___ه:

1- ال_مي___زان ج: 24، ص: 57.

شرايط اقامت انسان و استفاده از تسهيلات طبيعى (259)

- خدا بر شما قرار داد بعضى از خانه هاى شما را مايه سكونت كه در آن ساكن شويد چه بعضى از منازل قابل سكونت نيستند مانند انبار هيزم.

- «وَ جَعَ_لَ لَكُ_مْ مِ_نْ جُلُ_ودِ الاَْنْ_ع_امِ بُ_يُ_وت_ا،»

يعنى از بعضى پوست ها كه پوست دباغى شده باشد براى شما خانه ها قرار داد كه مقصود از آن قبه و خيمه است، خانه هايى كه تَسْتَخِفُّونَها - يعنى سبكش مى شماريد و براى نقل و انتقال هاى خود اختصاصش مى دهد، در - يَوْمَ اِقامَتِكُمْ - در روز اقامت تان كه سفرى نداريد.

و اين كه فرمود: «وَ اَصْوافِها وَ اَوْبارِها وَ اَشْعارِها،»

تقديرش اين است كه خدا قرار داد براى شما از پشم هاى آن ها يعنى گوسفندان و «اَوْبارِها - مال شتران» «اَشْعارِها - مال بزها» اثاثى كه در خانه هايتان به كار بزنيد،

(260) شروع و پايان جهان

و متاعى كه از آن بهره مند شويد - اِلى حينٍ- البته اين بهره مندى تا مدتى است محدود.

_ «وَ اللّ__هُ جَعَ______لَ لَكُ____مْ مِمّ__ا خَلَ__قَ ظِ____لالاً،»

تعليق ظلال بر «ما خَلَق» براى اين است كه خود «ظِلال - سايه ها» امرى عدمى است و قابل خلق نيست مگر به تبع غير خودش و در عين اين كه خودش عدمى است، همين وجود تبعى اش خود يكى از نعمت هاى بزرگى است كه خداى تعالى بر انسان و ساير حيوانات و حتى نباتات انعام كرده، به طورى كه نعمت بودن آن و استفاده انسان و حيوان و نبات از آن كمتر از استفاده اش از نور نيست.

چه اگر سايه نبود يعنى شب نبود، سايه درخت__ان و نبات ها نبود و دائما نور و روشنى بود يك جاندار در روى زمين زنده نبود.

«وَ جَ_عَلَ لَ_كُمْ مِ_نَ الْجِبالِ اَكْ_نانا،»

كلمه «كَنْ» به معناى چيزى است كه با آن چيز ديگرى پوشيده شود. مقصود

شرايط اقامت انسان و استفاده از تسهيلات طبيعى (261)

كوه ه_ا و غارها و دخمه هاى آن است.

«وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابيلَ تَقيكُمُ الْحَرَّ،»

مقصود از «سَرابيل» پيراهن است كه شما را از گرما حفظ كند.

«وَ سَ_راب_ي_لَ تَ_قيكُ_مْ بَ_أْسَ_كُ_مْ،»

مراد از اين سرابيل كه از صدمه جنگ آدمى را نگه بدارد همان زرهى است كه از آهن و ن_ظاير آن س_اخته مى شده است.(1)

1- ال_مي______________زان ج: 24، ص: 217.

(262) شروع و پايان جهان

هدف اجبارى باشد و چه اختيارى.

از اين كه در ذيل آيه فرمود: «ثُمَّ اِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ،» استفاده مى شود كه تنها

(264) شروع و پايان جهان

شباهت آن ها به انسان در احتياج به خوراك و جفت گيرى و تهيه مسكن نيست، بلكه در اين بين جهت اشتراك ديگرى هست كه حيوانات را در مسئله بازگشت به سوى خدا ش_بيه به ان_سان ك_رده است.

ح_ال بايد دي_د آن چي_زى كه در انسان ملاك حشر و بازگشت به خدا است چيست؟

هرچه باشد، همان ملاك در حيوانات هم خواهد بود. و معلوم است كه آن ملاك در انسان جز نوعى از زندگى ارادى و شعورى كه راهى به سوى سعادت و راهى به سوى بدبختى، نشانش مى دهد چي_ز ديگرى نيست.

تفكر عميق در اطوار زندگى حيواناتى كه ما در بسيارى از شئون حياتى خود با آن ها سر و كار داريم و در نظر گرفتن حالات مختلفى كه هر نوع از انواع اين حيوانات در مسير زندگى به خود مى گيرند، ما را به اين نكته واقف مى سازد كه حيوانات هم

حيوانات - حيات اجتماعى، اراده، شعور ... (265)

همانند انسان داراى آراء و عقايدى فردى و اجتماعى هستند و حركات و سكناتى كه در راه ابقاء و جلوگيرى از نابود شدن از خود نشان مى دهند، همه بر مبناى آن عقايد است مانند انسان كه در اطوار مختلف زندگى مادى آن چه تلاش مى كند همه بر م_بناى ي_ك س_لسله آراء و ع_قايد م_ى باشد.

حيوانات نسبت به ح_وايجش و اين كه چگونه مى توان آن را برآورده ساخت، داراى ش_عور و عقايدى است كه همان آراء و عقايد او را مانند انسان به جلب منافع و دفع مضار وا مى دارد.

بسيار شده

است كه در يك نوع و يا در يك فرد در مواقع به چنگ آوردن شكار و يا فرار از دشمن به مكر و حيله هايى برخورده ايم كه هرگز عقل بشر آن را درك نمى كرده و با اين كه قرن ها از عمر اين نژاد گذشته هنوز به آن چه كه آن حيوان درك كرده، منتقل نشده است.

(266) شروع و پايان جهان

زيست شناسان در بسيارى از انواع حيوانات مانند مورچه و زنبور عسل و موري_انه به آثار عجيبى از تمدن و نازك كارى هاى ظريفى در صنعت و لطايفى در طرز اداره مملكت برخورده اند كه هرگز نظير آن جز در برخى از ملل متمدن ديده نشده است.

حيوانات هم مثل انسان احكامى دارند و خير و شر و عدالت و ظلم را تشخيص م_ى ده_ن_د.

س__ؤالات زير م__واردى اس__ت كه در اين بح__ث به ذه__ن مى رس__د و ج__واب يكاي__ك آن ه_ا از آيات قرآن__ى استف__اده مى ش__ود:

1 _ آيا حيوانات هم نظير انسان حشر دارند؟

2 _ ج___واب:

حيوانات - حيات اجتماعى، اراده، شعور ... (267)

آيه «ثُمَّ اِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ - پس از آن، همه حيوانات به سوى پروردگار خود محشور مى شوند،» (38 / انعام) متكف_ل جواب از اين سؤال است.

آيه «وَ اِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ - و به ي__اد آر آن روزى را كه وحوش محشور مى شوند.» (5 / تكوير) قريب به آن مضمون را افاده مى كند. بلكه از آيات بسيار ديگرى استفاده مى شود كه نه تنها انسان و حيوانات محشور مى شوند، بلكه آسمان ها و زمين و آفتاب و ماه و ستارگان و جن و سنگ و بت ها و ساير شركايى كه مردم آن ها را پرستش مى كنن__د و حتى طلا و نقره اى كه اندوخته شده و در

راه خدا انفاق نگرديده، همه محشور خواهند شد.

2 - آيا حشر حيوانات شبيه حشر انسان است و آن ها هم مبعوث شده و اعمالشان حاضر گشته و بر طبق آن پاداش و يا كيفر مى بينند؟

(268) شروع و پايان جهان

_ ج__________واب:

آرى. معناى حشر همين است. چه حشر به معناى جمع كردن افراد و آن ها را از جاى كندن و به سوى ك__ارى بسي_ج دادن است.

3 - آيا حيوانات تكاليف خود را در دنيا از پيغمبرى كه وحى بر او نازل مى شود، مى گيرن__د يا ن__ه؟ و آيا پيغمبران__ى كه فرض__ا هر ك__دام به يك ن__وع از ان__واع حيوانات مبعوث مى شوند، از افراد همان نوعند؟

- جواب:

جوابش اين است كه بشر تاكنون نتوانسته از عالم حيوانات سر در بياورد و حجاب هايى كه بين او و حيوانات است پس بزند.

كلام الهى هم تا آن جا كه ما از ظاهر آن مى فهميم، كوچكترين اشاره اى به اين

حيوانات - حيات اجتماعى، اراده، شعور ... (269)

مطلب نداشته و در روايات هم چيزى كه بتوان بدان اعتماد كرد، ديده نمى شود. اجتماع حيوانى هم مانند اجتماعات بشرى ماده و استعداد پذيرفتن دين الهى در فطرتشان وجود دارد، همان فطرياتى كه در بشر سرچشمه دين الهى است و وى را ب_راى حشر و ب_ازگشت به س_وى خدا ق_ابل و مستعد مى سازد، در حيوانات نيز هست.

گو اين كه حيوانات به طورى كه مشاهده مى كنيم، جزئيات و تفاصيل معارف انسانى را نداشته و مكلف به دقايق تكاليفى از انسان از ناحيه خداوند مكلف به آن است نيستند.

در متن آيه مورد بحث اين كه خداى تعالى فرمود: «اِلاّ اُمَمٌ اَمْثالُكُمْ،» دلالت بر اين دارد كه تأسيس اجتماعاتى كه در بين تمامى انواع

حيوانات ديده مى شود، تنها به منظور رسيدن به نتايج طبيعى و غير اختيارى مانند تغذيه و نمو و توليد مثل

(270) شروع و پايان جهان

كه تنه__ا محدود به چهاردي__وارى زندگى دنياست نبوده، بلكه براى اين تأسيس شده كه هر نوع__ى از آن مانن__د آدميان به قدر شع__ور و اراده اى كه دارد، به سوى هدف هاى نوعى اى كه دامنه اش تا بي__رون از اين چهار دي__وارى، يعنى عوامل بعد از م__رگ هم كشي__ده ش__ده است، رهسپ__ار ش__ده و در نتيج__ه آم__اده زندگ_ى ش__ود ك__ه در آن زن__دگ__ى سع__ادت و شق__اوت من__وط ب_ه داشت__ن شع__ور و اراده اس__ت.

«ما فَرَّطْنا فِى الْكِتبِ مِنْ شَىْ ءٍ!» (38 / انعام)

- اين نظام ها كه در حيوانات جارى است و نظير نظام انسانى است، نظامى است كه عنايت خداى سبحان واجب دانسته كه انواع حيوانات را بر طبق آن ايجاد نمايد تا برگشت خلقتش به عبث نبوده و وجود حيوانات عاطل و بى فايده نباشد و تا آن جا كه مى توانند و لياقت قبول كمال را دارند، از موهبت كمال بى بهره نمانند.

حيوانات - حيات اجتماعى، اراده، شعور ... (271)

«ثُ_مَّ اِل_ى رَبِّهِ__مْ يُحْشَ__رُونَ!» (38 / انعام)

اين جمله عموميت حشر را به حدى كه شامل حيوانات هم مى شود بيان مى كند، و از آن بر مى آيد كه زندگى حيوانات نوعى از زندگى است كه مستلزم حشر به س_وى خ_داست، هم_ان طور كه زندگى انسان مستلزم آن است.(1)

اين است ك_ه كسى در خلقت آن ها شركت ندارد و خلقت آن ها مختص به خداست. جمله «فَهُمْ لَها مالِكُونَ،» نتيجه گيرى از جمله «خَلَقْنا لَهُمْ،» است چون معناى آن اين است كه ما چارپايان را به خاطر انسان خلق كرده ايم و لازمه آن اختصاص چارپايان به انسان است و اختصاص بالاخره منتهى به مالكيت مى شود، چون ملك اعتبارى كه در ظ_رف اجتماع، خود يكى از شعب اختصاص است.

_ «وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَكُوبُهُمْ وَ مِنْها يَأْكُلُونَ،»

تذليل چارپايان براى انسان به اين معناست كه خداوند اين حيوانات را براى انسان ها رام و فرمانبردار كرده، (به طورى كه يك بچه انسان مهار يك شتر را كه شايد

آفرينش چارپايان و تفويض مالكيت... (273)

صد برابر او وزن و درشتى هيكل دارد مى گيرد و هر جا بخواهد مى برد،) و اين همان تذليل و تسخير حيوان است، براى انسان. و جمله «مِنْها يَأْكُلُونَ،» به معناى اين است كه از گ_وشتش م_ى خورند.

_ «وَ لَهُمْ فيها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ اَفَلا يَشْكُرُونَ،»

مراد به منافع، هر انتفاعى است كه آدمى از مو، كرك، پشم و پوست حيوان و ساير منافع آن مى برد. كلمه «مَشارِبُ» به معناى مشروب است و مراد از مشروب حيوانات شير آن هاست.(1)

كه از اين حيوانات مى شود، از شيرشان و گوشت و پيه و ساير منافعشان - (و حيوانات را نيز آفريده كه در آن حرارت و منفعت داريد و از آن مى خوريد.)

_ «وَ لَكُمْ فيها جَمالٌ حي_نَ تُريحُونَ وَ حينَ تَسْرَحُونَ!»

منافع انواع چارپايان در خدمت انسان (275)

كلمه «جَمال» به معناى زينت و حسن منظر است. «تُريحُونَ» به معناى برگرداندن رمه است براى آسايش از چراگاه به منزل در هنگام غروب. «تَسْرَحُونَ» به معناى بيرون شدن احشام از «مراح - اصطبل» به چراگاه است كه در صبح و برگرداندن آن ها در عصر منظره خوشى است.

- «وَ تَحْمِلُ اَثْقالَكُمْ اِلى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغيهِ اِلاّ بِشِقِّ الاَْنْفُسِ اِنَ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ!»

كلمه «اَثْقال» به معناى بار سنگين است و مقصود از «شِقِّ الاَْنْفُس» مشقتى است كه نفوس در حمل آن بارها در مسافت هاى طولانى و راه هاى دشوار تحمل مى كنند. و مقصود از «اَنْعام» شتران و بعضى گاوها كه بارهاى آدمى را به شهرى حمل مى كنند كه رسيدن به آن شهر با نبود شتر و گاو مشقتى دارد كه تحملش بر نفوس دشوار است و خداوند با خلقت شتر و گاو و مسخر نمودن آن ها براى بشر، آن مشقت را از بشر برداشت، كه خدا به شما مردم رئوف و رحيم است.

(276) شروع و پايان جهان

«وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَميرَ لِتَرْكَبُوها وَ زينَةً،»

يعنى اس_بان و است_ران و خران را ني_ز براى شم_ا خلق ك_رد، تا شما سوار شويد و تا زين__ت شم__ا باشد. اين جمله اخير مى فهمان__د كه خلقت چارپاي_ان ارتباط__ى با منافع شم__ا دارد، چه شما سوارش_ان مى شويد و آن ها را زينت و جمال خود مى گيريد.

«وَ يَخْلُ________قُ

م_____ا لا تَعْلَمُ_______ونَ!»

_ و مى آفريند چيزهايى كه شما نمى دانيد.(1)

1- الميزان ج: 24، ص: 47.

تدبير خلقت چارپايان و منافع آن ها (277)

لَكُ_مْ فيها مَنافِعُ...،»

يعنى شما را در آن ها منافعى است، مانند شير آن ها و پشم و كرك و مويشان و

(280) شروع و پايان جهان

پ_وست و ساير منافعشان.

_ «وَ لِتَبْلُغُوا عَلَيْها حاجَةً فىصُدُورِكُمْ،»

يعنى و غرض ديگراز خلقت آن ها اين است كه بر پشت آن ها سوار شويد و به مقاصد و حاجت هاي__ى كه در سين__ه داريد، برسيد.

_ «وَ عَلَيْ_ه_ا وَ عَ_لَى الْ_فُلْ_كِ تُ_حْمَلُ_ونَ!»

اين جمله كنايه است از وسيله پيمودن بيابان ها و درياها، كه بيابان ها را با شتران م_ى پيم_ايند و درياها را با كشتى.(1)

در خلقت شتر را ذكر كرده، از اين نظر است كه سوره مورد بحث در مكه نازل شده و جزء اولين سوره هايى است كه به گوش مردم عرب مى خورد و در مكه در آن ايام داشتن شتر از ارك_ان زندگى شان ب_وده اس_ت.

_ «وَ اِلَى السَّم_اءِ كَيْفَ رُفِعَتْ؟»

و چ__را به آسمان نمى نگرند كه چگون__ه افراشته ش__ده و به قنديل ه__اى پرنور چون خورشي__د و ماه و ستارگان درخشن__ده آراسته گشت__ه و در زير آن كره هوا قرار داده شده كه ماي__ه بقاى هر جان__دار است و بدون تنف__س آن ه__وا زن_ده نمى ماند.

نگرشى به آفرينش شتر، آسمان، كوه ها و زمين (283)

_ «وَ اِلَى الْجِبالِ كَيْفَ نُصِبَتْ؟»

چرا به كوه ها نمى انديشند كه چگونه ايستاده اند و ريشه هاى آن ها مانند ميخ اجزاى زمين را به هم ميخكوب كرده و از مخازن آن چشمه ها و نهرها جارى مى شود و معادن را در سينه خ_ود حف_ظ مى ك_نند.

_ «وَ اِلَ__ى الاَْرْضِ كَيْ__فَ سُطِحَ_تْ؟»

چرا به وضع خلقت زمين فكر نمى كنند؟ كه چگونه گسترده شده، به طورى كه شايسته سكنى براى بشر گشته و نقل و انتقال در آن آسان و انواع تصرفات صناعى كه انسان ها دارند، در آن ميسر گشته است.

پس تدابير كلى همه اش بدون هيچ شكى مستند به خداى تعالى است. هم او رب آسم__ان و زمين و موج__ودات بين آن دو اس__ت. در نتيج__ه رب عال__م ه__م او

(284) شروع و پايان جهان

اس__ت ك__ه بر انسان ه__ا واج__ب است ربوبيت__ش را گردن نهن__د. و يگان__ه در ربوبيتش ب_دانند و ت_نها او را ب_پرستن_د.(1)

1- ال_مي__زان ج: 40، ص: 205.

نگرشى به آفرينش شتر، آسمان، كوه ها و زمين (285)

(286)

/ عبس)

اين جمله نظر و مطالعه انسان را پيرامون طعامى كه مى خورد و با آن سد رمق مى كند و بقاى خود را تضمين مى كند، لازم كرده، با اين كه نعمت طعام يكى از ميليون ها

(287)

نعمتى است كه تدبير ربوبى آن ها را براى حوائج بشر در زندگى اش فراهم كرده، دستور مى دهد اگر در همين يك نعمت مطالعه كند سعه تدبير ربوبى را مشاهده خواهد كرد، تدبيرى كه عقلش را متحير و مبهوت خواهد كرد، آن وقت خواهيد فهميد كه خداى تعالى چه قدر نسبت به صلاح حال انسان و استقامت امر او عنايت دارد، آن هم چه عنايتى دقيق و محيط!

_ «اَنّا صَبَبْنَاالْماءَ ثُمَّ شَقَقْنَا الاَْرْضَ شَقّا فَأَنْبَتْنا فيها حَبّا وَ عِنَبا وَ قَضْبا وَ...،» جمله مورد بحث بيانى تفصيلى براى تدبير خداى تعالى مى شود، كه چگونه طعام انسان را مى آفريند. بله البته اين مرحله ابتدايى از آن تدبير تفصيلى است، وگرنه بيان مستوفا و كامل آن خصوصياتى كه در نظام آفرينش طعام برقرار است و نظام وسيعى كه در همه اين امور و روابط كونى كه بين هر يك از آن امور و بين انسان

(288) شروع و پايان جهان

برقرار است چيزى نيست كه بتوان در چند آيه بيان كرد و عادتا از وسع و طاقت بيان بش__رى بيرون است.

«صَب» در جمله مورد بحث به معناى ريختن آب از بلندى است و منظور در اين جا فرو فرستادن باران ها بر زمين براى روياندن گياهان است و بعيد نيست كه شامل جريان چشمه ها و نهرها نيز بشود، چون آب هاى زيرزمينى هم از ذخايرى است كه به وسيل__ه ب_اران پ_دي_د م_ى آي_د.

_ «ثُمَّ شَقَقْنَ_ا الاَْرْضَ شَقّا،»

ظاهر اين آيه، اين است كه

منظور از «شَقّ» شكافتن زمين به وسيله جوانه گياهى است كه اززمين سردرمى آورند.

_ «فَ_أَنْ_بَتْن__ا ف_يه_ا حَ_بّ_ا،»

غذاى انسان و تأمين آن در طبيعت (289)

مراد از «حَبّ» حبوباتى است كه به مصرف غذاى انسان مى رسد، مانند گندم و جو و نخ__ود و ع_دس و امثال اين ها.

- «عِ__نَ__ب_ا وَ قَ__ضْ__ب_ا،»

«عِنَب» به معناى انگور است، شايد در اين جا منظور درخت انگور باشد. «قَضَب» به معناى سبزيجات تر و تازه است كه انسان آن را مى خورد. - «وَ زَيْتُونا وَ نَخْلاً وَ حَدائِقَ غُلْبا،»

«حَ_دائِ_قَ غُلْب» به م_عناى ب_وستان ه_ايى است كه درخ_تانش عظيم و كلفت باشند.

_ «وَ ف__اكِهَ___ةً وَ اَبّ_____ا،»

كلم__ه «ف__اكِهَ__ة» ب__ه معن__اى مطل__ق ميوه هاس__ت. كلم__ه «اَبّ» ب__ه معن__اى گي__اه و ه_م چ__راگ_اه اس__ت.

(290) شروع و پايان جهان

- «مَتاعا لَكُمْ وَ لاَِنْعامِكُمْ،»

مى فرماي__د - ما آن چ__ه از خوردنى ه__ا ك__ه روياندي__م، براى اين ب__ود كه شم__ا را و چ__ارپ_اي__ان را كه شم__ا به خ__ود اختص__اص داده اي__د، بهره مند و سير كنيم.(1)

ديگرى نخود. مقصود از متشابه و غير متشابه در جمله «وَ الزَّيْتُونَ مُتَشابِها وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ،» به طورى كه از سياق بر مى آيد اين است كه هر يك از آن ميوه ها از نظر طعم و شكل و رنگ و امثال آن هم متشابه دارد و هم غير متشابه.

(292) شروع و پايان جهان

- «كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِآ اِذآ اَثْمَرَ!»

امرى كه در اين جمله هست امر وجوبى نيست، بلكه تنها اباحه را مى رساند، چون از اين كه قبلاً مسئله خلقت جنات معروشات و نخل و زرع و غير آن را خاطرنشان ساخت__ه بود، به دست مى آيد كه امر به خ__وردن از ميوه هاى آن ه__ا در مورد توه__م من_ع اس_ت، در چ_نين م___وردى صيغ_ه ام_ر تن_ها اب__اح_ه را مى رس_اند ن_ه وج_وب را.

در حقيقت تقدير كلام اين است كه «خداوند آن كسى است كه جنات و نخل و زرع آفري_د و به شما دست__ور داد تا از ميوه هاى آن ها بخوريد و امر فرمود كه در موقع چي__دن آن ح_ق واجب__ش را بپردازي__د و شما را از اس__راف در آن من__ع و نه__ى كرد.»

مقصود از حق در جمله «وَ اتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ،» آن حق ثابتى است كه متعلق به ميوه ه__اى نامب__رده مى شود.

مواد غذايى انسان و مجوز استفاده آن (293)

آيه شريفه به طور اجمال و سربسته از ميوه ها و حبوبات حقى براى فقرا قائل شده و فرموده كه در روز درو غلات و چيدن ميوه ها حق فقرا بايد داده شود و اين اشاره به حكم عقل است و در حقيقت حكمى را كه عقل در اين باره دارد، امضا كرده نه اين كه بخواهد مسئله زك_ات را خاطرنشان سازد.

و اين كه فرموده: «وَ لا تُسْرِفُوا!»

معنايش اين است كه در استفاده از اين ميوه ها و غلات از آن حدى كه براى معاش شما صالح و مفيد است تجاوز مكنيد. درست است كه شما صاحب آن هستيد و لكن نمى توانيد در خوردن آن و بذل و بخشش از آن زياده روى كنيد. و يا در غير آن مصرفى كه خدا معين فرموده به كار بزنيد، مثلاً در راه معصيت خدا صرف كنيد. و هم چنين فقيرى كه از شما مى گيرد نمى تواند در آن اسراف نموده مثلاً آن را تضييع كند. پس آيه مطلق و خطاب آن شامل جمي_ع مردم اس_ت چ_ه مال_ك و چ_ه فقي_ر.

(294) شروع و پايان جهان

- «وَ مِنَ الاَْنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشا»

«حَمُولَة» به معناى چارپايان بزرگسال است و «فَرْش» به معناى خردسالان آن هاست. امر در جمله «كُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ!» نيز مانند امر قبلى تنها براى اباحه خوردن و امضاى حكم عقل به اباحه آن است. و معناى اين كه فرمود: «وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ!» اين است كه شما در اين امرى كه خداوند اباحه آن را تشريع فرموده، راه پيروى شيطان را پيش مگيريد و به جاى پاى او پا نگذاريد و حلال خود را حرام مكنيد كه پيروى خطوات شيطان معنايش همين تح_ريم ح_لال اس_ت ب_دون ع_لم.(1)

1- ال_مي__زان ج: 35، ص: 256.

مواد غذايى انسان و مجوز استفاده آن (295)

را چنين بيان مى فرمايد: «نُسْقيكُمْ مِمّا فى بُطُونِهِمْ - از آن چه

(296) شروع و پايان جهان

در درون بدن هايشان هست، شما را سيراب مى كنيم.»

- «مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ،»

شير حيوانات شيرده كه جايش اواخر شكم ميانه دو پاست و خون كه مجرايش شرائين و وريدهاست كه به تمامى آن دو احاطه دارد و اگر شير را عبارت دانسته از چيزى كه ميانه كثافات و خون بدن قرار دارد، از اين باب بوده كه اين هر سه در داخل بدن و در مجاورت هم قرار دارند. اين غذاى پاك و لذيذ را از ميانه آن دو بيرون كشيده است.

معناى آيه اين است كه ما شما را از آن چه كه در بطون انعام است شيرى كه از ميان پهن و خون آن ها بيرون كشيديم به شما آشامانديم، كه به هيچ يك از آن دو آلوده نبود و طعم و بوى هيچ يك از آن دو را با خود نياورده و شيرى گوارا براى آشامندگان.

تهيه شير در بدن حيوان (297)

و اين خود عبرتى است براى عبرت گيرندگان و وسيله اى براى راه بردن به كمال قدرت و نفوذ اراده خدا و اين كه آن كس كه شير را از سرگين و خون پاك نگاه داشته، قادر است كه انسان را دوباره زنده كند، هر چند كه استخوان هايش هم پوسيده شده باشد، و اجزايش در زمين گم شده باشد.(1)

و يا به صورت صوت و مجرد از تركيب و يا به اشاره و نحو آن است. و از موارد استعمالش به دست مى آيد كه از باب القاى معنا به نحو پوشيده از اغيار است. پس الهام به معناى القاى معنا در فهم حيوان از طريق غريزه هم از وحى است، هم چنان ك__ه ورود معنا در نفس انس__ان از طريق رؤي__ا و هم چنين از طري__ق وسوسه و ي__ا اش__اره، هم__ه از وحى اس__ت. در ك__لام خ__داى تع__ال__ى هم در هم__ه اين م_عان__ى استعم__ال شده است.

يكج_ا در الق__اى فه__م در حي__وان از راه غ__ري__زه استعم__ال ك__رده و ف__رم__وده:

_ «وَ اَوْحى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ،»

و در القاء از باب رؤيا استعمال كرده و فرموده:

نظام غريزى تهيه عسل به وسيله زنبور عسل (299)

_ «وَ اَوْحَ_يْن_ا اِل__ى اُمِّ مُ_وس_ى،» (7 / قص_ص)

و در وسوس__ه استعم___ال ك__رده و فرم__وده:

_ «اِنَّ الشَّيطينَ لَيُوحُونَ اِلىآ اَوْلِيآئِهِمْ،» (121 / انع_ام)

و در الق_اء از ب_اب اش_اره استعم_ال ك_رده و ف_رموده:

_ «فَاَوْحى اِلَيْهِمْ اَنْ سَبِّحوُا بُكْرَةً وَ عَشِيّا،» (11 / مريم)

قسم ديگرى از وحى الهى با تكلم با انبياء و رسل است، هم چنان كه فرمود: _ «ما كانَ لِبَشَرٍ اَنْ يُكَلِّمَهُ اللّهُ اِلاّ وَحْي_ا،» (51 / شورى)

چي__زى كه هست ادب دين__ى چنين رس__م كرده كه وح__ى ج__ز به كلام__ى كه بر انبي__اء و رس__ل الق__اء مى ش__ود اط__لاق نگ___ردد.

معن__اى اين كه فرم__ود: «وَ اَوْحى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ،» اين است كه خداوند به زنبور

(300) شروع و پايان جهان

عسل از راه غريزه اى كه در ب_نيه او ق_رار داده ال_هام ك_رده است.

داستان زنبور عسل و نظامى كه در حيات اجتماعى خود و سيره اش و طبيعتش دارد امرى است عجيب و حيرت آور و

شايدهمين نظام عجيبش باعث شده كه خطاب را از مشركين به خطاب مخصوص رسول خدا صلى الله عليه و آله برگرداند و بفرمايد: «وَ اَوْحىرَبُّكَ - و وحى ك__رد پروردگار تو،» و اين كه فرمود:

- «اَنِ اتَّخِذى مِنَ الْجِبالِ بُيُوتا وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا يَعْرِشُونَ!»

اين همان مضمونى است كه خدا به زنبور عسل وحى كرد و ظاهرا مراد به «مِمّا يَ_عْرِشُونَ،» همان است كه كندوهاى عسل را در آن جا مى گذارند.

و اي______ن ك____ه ف____رم_____ود:

- «ثُ_مَّ كُلى مِ_نْ كُ_لِّ ال_ثَّمَ_راتِ!»

نظام غريزى تهيه عسل به وسيله زنبور عسل (301)

او فرموده است به اين كه از همه ميوه ها بخورد، با اين كه زنبور عسل از ميوه ها نمى خورد و غالبا روى گل ها مى نشيند و اين تعبير بدان جهت است كه غذاى زنبور عسل از همان مواد اوليه ميوه هاست، كه در شكوفه جاى دارد و هنوز بزرگ نشده و پخت_ه نگ_رديده است.

خداى تعالى جمله «فَاسْلُكى سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً،» را متفرع بر امر به خوردن نموده و اين تفريع مؤيد اين است كه مراد از خوردن برداشتن و به منزل بردن است، تا عسلى را كه از ثمرات گرفته و به خانه ها برده، ذخيره نمايند. اضافه سبل به كلمه رب در جمله «رَبِّك» براى اين است كه دلالت كند بر اين كه تمامى كارها و رفت و آمدهاى زنبور عسل با الهام انج_ام مى گيرد.

جمله «يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوانُهُ،» نتيجه عمل و مجاهدت وى را در

(302) شروع و پايان جهان

امتثال امر خداى سبحان و رام بودن در امتثالش بيان مى كند. و آن نتيجه عبارت است از اين كه از شكم او بيرون مى آيد شرابى به نام «عسل» كه داراى رنگ هاى مختلف است بعض__ى سفيد و بعضى زرد و قرمز سير و بعضى مايل به سياهى

و «فيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ!» ك_ه براى بيشت__ر امراض شفاست.

بحث مفصل در زنبور عسل، اين حشره زيرك كه حياتش مبنى بر اساس مدنيى عجيب و فاضله اى است به طورى كه نمى توان غرايب و حقايق آن را شمرد و سپس بحث در پيرامون عسل كه آن را با مجاهدت پيگيرش تهيه مى كند و خواص عسل بحث هايى اس__ت كه بايد به كتاب هاي__ى كه در خصوص اين مباح__ث نوشت__ه شده مراجعه نمود.

خداى تعالى آيه مورد بحث را با جمله «اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ!» ختم فرموده است. آن جا كه سخن از زنبور عسل و زندگى آن كه سراسر عجايب و دقايقى است به

نظام غريزى تهيه عسل به وسيله زنبور عسل (303)

ميان آمد و آن اسرار دقيق براى انسان ها كشف نمى شود مگر با تفكر، پس زندگى زنبور عسل آيتى است براى مردمى كه تفكر كنند.(1)

زمين يكى است و همه از يك آب مشروب مى شوند و ما بعضى را بر بعضى به خاطر مزيت مطلوبى كه در صف_ات آن اس_ت ب_رت__رى دادي_م.

حال اگر كسى بگويد اين اختلافات مربوط به طبيعتى است كه هر كدام براى خود دارند و يا به خاطر عوامل خارجى است كه در آن ها اثر مى كند و به هر يك شكل و رنگ مخصوص و صفاتى جداگانه اى مى دهد. چه علومى كه متعرض شناسايى اشجار و گياهان است و طبيعت خواص آن ها را به طور مشروح بيان مى كند، هر يك از آن ها را معلول عواملى مى داند كه در كيفيت تكون آن ها و آثار و خواص آن ها دخالت دارند.

توليد محصولات متنوع از خاك و طبيعت واحد (305)

در جواب مى گوييم: صحيح است و لكن ما نيز مى پرسيم كه جهت اين اختلافى كه در عوامل داخلى و خارجى هست چيست؟ و چه باعث شده كه اين علت ها مختلف شوند و در نتيجه آثارشان هم مختلف گردند؟ و اگر علت اين اختلاف را هم سراغ دهى باز از علت اختلاف آن علت مى پرسيم، تا منتهى شوى به ماده اى كه مشترك ميان تمامى موجودات جسمانى بوده و اجزاى يك يك آن ماده با هم شبيهند و معلوم است كه چنين ماده اى كه در تمام موجودات يكى است، نمى تواند علت اين اختلافات كه مى بينيم بوده باشد، پس جوابى جز اين ندارد كه مافوق تمامى سبب ها سببى است كه هم ماده عالم را ايجاد كرده و هم در آن صورت ها و آثار گوناگون و بى شمارى به كار برده و به عبارت ديگر در اين

(306) شروع و پايان جهان

ميان سبب واحدى است داراى شعور

و اراده كه اين اختلافات مستند به اراده هاى مختلف اوست كه اگر اختلاف اراده هاى او نمى بود هيچ چيزى از هيچ چيز ديگر متمايز نمى شد.

و بر هر دانشمند متدبرى لازم است كه توجه داشته باشد و از اين نكته غفلت نورزد كه اين آيات كه اختلاف خلقت را مستند به اختلاف اراده خداوند مى داند، در عين حال قانون عليت و معلول را هم انكار نمى كند. چه اراده خداى سبحان مانند اراده ما صفتى نيست كه عارض بر ذات باشد و در نتيجه ذات با تغيير اراده ها تغيير يابد، بلكه اين اراده هاى گوناگون صفت فعل خداست و از علل تامه و اسباب اشياء انتزاع مى شود و اختلاف آن باعث اختلاف در ذات نمى شود. (در نظر شيعه اراده صفت فع_ل است ن_ه صف_ت ذات.)(1)

توليد محصولات متنوع از خاك و طبيعت واحد (307)

به ميوه آن. اگر از ميان همه ميوه ها تنها به اسامى اين چند ميوه تصريح نموده و بقيه را به آن ها عطف كرده، شايد از اين جهت بوده كه غالبا به عنوان غذا مصرف مى شوند. و چون در اين تدبير عمومى كه شامل انسان و حيوان در ارتزاق از آن ميوه و نباتات است حجتى است بر وحدانيت خداى تعالى در ربوبيت لذا آيه شريفه با جمله «اِنَّ فى ذلِ_كَ لاَيَ_ةً لِقَ_وْمٍ يَتَ_فَكَّرُونَ!» ختم گرديد.(1)

1- ال_مي__زان ج: 24، ص: 53.

ارتباط نزول آب با عوامل بقاى حيات و تغذيه (309)

ال__وان مي__وه ه__ا، اخت__لاف خ__ود ال__وان اس__ت، ول_ى لازمه اش اختلاف هاى ديگرى از جهت طعم و بو و خاصيت است.

- «وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بيضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوانُها وَ غَرابيبُ سُودٌ،»

_ آيا نمى بينى كه در بعضى از كوه ها راه هايى سفيد و سرخ و سياه و با رنگ هاى

يكسانى عامل رشد و دگرگونى الوان ميوه... (311)

مختلف است؟ مراد به اين راه ها يا راه هايى است كه در كوه ها قرار دارد و داراى الوان مختلف است و يا مراد خود كوه هاست كه به صورت خطوطى كشيده شده، در روى كره زمين قرار دارند. بعضى از اين سلسله جبال به رنگ سفيد هستند و بعضى سرخ و سياه و بعضى ديگر چند رنگ.

- «وَ مِ_نَ ال_نّاسِ وَ ال_دَّوابِّ وَ الاَْنْ_ع_امِ مُ_خْتَلِفٌ اَلْ_وانُ_هُ كَ_ذلِكَ...!»

- بعضى از انسان ها و حيوانات نيز مثل كوه ها و ميوه ها داراى رنگ هاى مختلف هستند: بعضى سفيد و بعضى سرخ و برخى سياه هستند.

كلمه «دوّاب» به معناى هر جنبنده اى است كه در زمين حركت مى كند و كلمه «اَنْعام» به معن__اى شتر و گ__او و گوسفن__د اس___ت.

- «اِنَّ_ما يَخْشَ_ى اللّهَ مِ_نْ عِبادِهِ الْ_عُلَمؤُا!»

(312) شروع و پايان جهان

اين جمله توضيح مى دهد كه چگونه و چه كسانى از اين آيات عبرت مى گيرند و اين آيات اثر خود را كه ايمان حقيقى به خدا و خشيت از اوست، به تمام معناى كلمه تنها در علماء مى بخشد، نه جهال. انذار تنها در علما نتيجه بخش است. خشيت به حقيقت معناى كلمه تنها در علما يافت مى شود. و مراد از علماء، علماى بالله است، يعنى كسانى كه خداى سبحان را به اسماء و صفاتش و افعالش مى شناسند، شناسايى تامى كه دل هايشان به وسيله آن

آرامش مى يابد و لكه هاى شك از نفوسشان زايل گشته و آثار زوال آن در اعمالشان هويدا مى گردد، فعلشان مصدق قولشان مى شود. خشيت در چنين زمينه اى همان خشيت حقيقى است كه به دنبالش خشوع باطنى در ظاهر پيدا مى شود.(1)

1- ال_مي_________زان ج: 33، ص: 67.

يكسانى عامل رشد و دگرگونى الوان ميوه... (313)

ثَمَ__رِه وَ ما عَمِلَتْ__هُ اَيْديهِ__مْ اَفَ__لا يَشْكُ___رُونَ؟»

- ما در زمين بستان ها قرار داديم و نيز در آن چشمه ها شكافتيم و آب ها جوشانيديم ت_ا مردم از ميوه آن باغ ها بخورند.

- تا از ميوه آن بخورند، ميوه اى كه دست خود آنان درستش نكرده، تا در تدبير ارزاق شريك ما باشند، بلكه ايجاد ميوه و تتميم تدبير ارزاق به وسيله آن از چيزهايى است كه مخصوص ماست، بدون اين كه از آن ها كمكى گرفته باشيم، پس با اين حال چه مى شود ايشان را كه شكر نمى گذارند؟(1)

ثابت شده كه گياهان از جرثومه هاى حيات تشكيل يافته، همان جرثومه هايى كه در حيوان هست، هر چند صورت و اثرش با آن مختلف است.

و اي__ن ك__ه فرم__ود: «اِنَّ فى ذلِ__كَ لاَيَ__ةً لِقَوْمٍ يَسْمَعُ__ونَ،» م__راد از شنيدن، پذيرفت__ن سخنان_ى است كه بايد پذيرف__ت، چه عاقل كه طال__ب حق اس__ت وقتى چيزى مى شنود كه احتمال حقانيتش را مى دهد گوش فرا داده كاملاً فرا مى گيرد و حفظ مى كند.

نظام تجديد حيات در گياهان (319)

وقتى براى كسى كه قريحه قبول حق را دارد، داستان فرستادن باران و زنده كردن زمين بعد از مردنش نقل مى شود همين داستان براى او آيتى و دليلى است بر مسئله بعث روز قيامت و مى فهمد كسى كه بدين وسيله زمين مرده را زنده كرد مى تواند مردگان را هم زنده كند.(1)

باران را رحمت خدا و كيفيت زنده كردن زمين بعد از مردنش را آثار آن خوانده، پس زنده شدن زمين بعد از مردنش از آثار رحمت خداست و نباتات و اشجار و ميوه ها ازآثار زنده شدن زمين است، بااين كه خود آن ها نيز ازآثار رحمت هستند و تدبير، تدبيرى است الهى، كه از خلقت باد و باران حاصل مى شود.

مراد به جمله «اَنْ ذلِكَ لِمُحْيِىَ الْمَوْتى،» فهماندن اين معنى است كه زنده كردن مردگان هر دو مثل هم هستند، چون در هر دو مرگ هست. مگر مرگ غير از اين است كه آثار حيات از چيزى سلب شود. در زمستان زمين نيز آثار حيات ندارد، و نيز مرگ حيات غير از اين است كه چيزى بعد از ساقط شدن از آثار حيات دوباره اثر حيات به خود بگيرد. و زمين در فصل بهار داراى اثر حيات مى شود، پس در فصل بهار خداوند زمين مرده را زنده كرده و حيات انسان و حيوان نيز مثل حيات زمين است و چيزى غير آن نيست.

آثار رحمت الهى در احياء زمين مرده (323)

وقتى مى بينيم كه خداى تعالى مى تواند از بين چند چيز مثل هم، يكى را بعد از مردن زنده كند، ديگر چرا نگوييم كه مى تواند آن دو ديگر را نيز بعد از مردن زنده كند؟ وقتى مى بينيم زمين و نبات مرده را زنده كرده، بى درنگ بايد قبول كنيم كه حيوان و انسان را مى تواند زنده كند.(1)

بيان يك حقيقت است، نه اين كه بخواهد تشبيه و استعاره اى را به كار ببرد. چون خلقت انسان بالاخره منتهى مى شود به عناصر زمينى، و خلاصه همين عناصر زمين است كه به طور خاصى تركيب مى شود و به صورت مواد غذايى در مى آيد و پدران و مادران آن را مى خورند و در مزاجشان نطفه مى ش__ود، و پس از نقل از پشت پدران به رحم مادران و رشد در رحم كه آن هم به وسيله همي__ن مواد غذايى است، به صورت يك انسان در مى آيد و

مفهوم رشد انسان از زمين و بازگشت او به خاك... (325)

متول__د مى شود. حقيق__ت نب__ات همي__ن اس__ت. پس جمله مورد بح__ث در مقام بيان اي__ن حقيق__ت اس_ت، نه اين ك__ه خواست__ه باش_د تشبي__ه و استع__اره اى به ك__ار ب__رد.

_ «ثُمَّ يُعيدُكُمْ فيها وَ يُخْرِجُكُمْ اِخْراجا،»

منظور از برگرداندن به زمين اين است كه شما را مى ميراند و در قبر مى كند. و منظور از اخراج اين است كه روز قيامت براى جزا از قبر بيرونتان مى آورد. در اين كه فرمود: «وَ يُخْرِجُكُمْ» و نفرمود «ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ» اشاره است به اين كه اعاده شما به زمين و بيرون آوردنتان در حقيقت يك عمل است و اعاده جنبه مقدمه را براى اخراج دارد و انسان در دو حال اعاده و اخراج در يك عالم است، آن هم عالم حق است هم_چنان كه در دنيا در عالم غرور بود.(1)

1- ال_مي__زان ج: 39، ص: 179.

(326) شروع و پايان جهان

صدد است كه استبعاد از زنده كردن استخوان مرده را برطرف كند. استبعاد از اين كه چگونه ممكن است چيزى كه مرده است زنده شود؟ با اين كه مرگ و زندگى متنافى هستند؟ جواب مى دهد: هيچ استبعادى در اين نيست، براى اين كه آب و آتش هم با هم متنافى هستند، مع ذلك خدا در درون درخت تر و آبدار آتش قرار داده و شما همان آتش را شعله ور مى كنيد.

استثناء در طبيعت و توليد آتش از درخت سبز (327)

مراد از درخت به طورى كه در بين مفسرين معروف است «مَرْخ» و درخت «عِفار» است كه اين دو درخت چنين وضعى دارند كه هرگاه به يكديگر سائيده شوند، مشتعل مى گردند و در قديم براى تهيه آتش قطعه اى از شاخه اين درخت و قطعه اى ديگر از شاخه آن مى گرفتند و با اين كه سبز و تر بودند، عفار را در زير و مرخ را روى آن قرار داده مى سائيدند و هر دو به اذن خدا آتش مى گرفتند. پس از مرده زنده درست كردن عجيب تر از مشتعل كردن آتش از چوب تر نيست، با اين كه آب و آتش دو چ_يز متضادند.(1)

1- ال_مي________زان ج: 33، ص: 180.

(328) شروع و پايان جهان

بر مى آورند و به امر او نشو و نما مى كنند، آن هم به قول بعضى ها در چارچوبى نشو و نما مى كنند كه خدا برايشان مقدر فرموده است. و از اين دقيق تر اين كه نجم و شجر رگ و ريشه خود

سجده و اظهار نياز درخت و گياه (329)

را براى جذب مواد عنصرى زمين و تغذى با آن در جوف زمين مى دوانند و همين خود سجده آن هاست، براى اين كه با اين عمل خود خدا را سجده مى كنند و با سقوط در زمين اظهار حاجت به همان مبدأى مى نمايند كه حاجتشان را بر مى آورد و او در حقيقت خدايى است كه تربيتشان مى كند.(1)

1- ال_مي__زان ج: 37، ص: 194.

(330) شروع و پايان جهان

(331)

را به وسيله مقدمات آن تعريف مى كند، و خاطرنشان مى سازد كه نشانى آن بر چيده شدن بساط دنيا و خراب شدن بنيان

آمادگى دنيا براى «يوم الفصل» (335)

زمين آن و متلاشى شدن كوه هاى آن و پاره پاره شدن آسمان آن و انطماس نجوم آن و فلان و فلان است، در حقيقت از قبيل تحديد حدود يك نشئه به سقوط نظام حاكم بر نشئه اى ديگر است.

- «فَاِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ!»

در آن روز نور ستارگان و ساير آثار آن محو مى شود، چون كلمه «طُمِ_س» به معناى زايل كردن اثر و محو آن است. - «وَ اِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ!»

در آن روز كه آسمان پاره مى شود، چون كلمه «فُرِج» به معناى پيدا شدن ش_كاف بي_ن دو چ_يز است.

- «وَ اِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ!»

(336) شروع و پايان جهان

روزى كه كوه ها از ريشه كنده مى شوند و از بين مى روند.

- «لاَِىِّ يَ__وْمٍ اُجِّ__لَ__تْ!»

اي_ن ام_ور براى چه روزى ت_أخير داده ش_ده و خلاصه چه روزى صورت مى گيرد؟

- «لِ__يَ_وْمِ الْ_فَ__صْ__لِ!»

اين امور تأخير انداخته شده براى روز فصل - منظور از روز فصل روز جزاست كه در آن، خداى تعالى بين خلايق فصل قضاء مى كند.

_ «وَ م__ا اَدْري____كَ م__ا يَ_____وْمُ الْفَصْ_____لِ؟»

ت_و چ_ه م_ى دان__ى كه ي_وم الفصل چيست؟ (1)

1- ال_مي_________زان ج: 39، ص: 392.

آمادگى دنيا براى «يوم الفصل» (337)

مى كرد

(338) شروع و پايان جهان

از همان روز براى نظام مادى جهان مدتى معين كرد كه با به سر رسيدن آن مدت، عمر عالم ماده هم تمام مى شود، چون خداى تعالى مى دانست كه اين نشئه جز با انتهايش به يوم الفصل تمام نمى شود چون خودش نشئه دنيا را آفريده بود، مى دانست كه اگر آن را بخواهد بيافريند الا و لابد بايد دنب_الش نشئه قيامت را هم به پا كند.

_ «يَوْمَ يُنْفَخُ فِى الصُّورِ فَتَأْتُونَ اَفْواجا!»

«اَفْواج» به معناى جمعيتى است كه به سرعت از پيش روى ما بگذرند. مثل اين كه آيه مورد بحث نظرى هم دارد به آيه «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ اُناسٍ بِاِمامِهِمْ!» (71 / اسراء) كه ني_ز دلال___ت مى ك_ن_د بر اين ك__ه روز ق_يامت مردم ف_وج ف_وج مى آين__د.

- «وَ فُ_تِحَ_تِ ال_سَّم_اءُ فَ_كانَ_تْ اَبْ_وابا!»

و وقت_ى درهاى آسمان باز شد، قهرا عالم انسانى به عالم فرشتگان متصل مى شود.

آمادگى براى ميقات «يوم الفصل» با نفخ صور (339)

_ «وَ سُيِّ_رَتِ الْجِب_الُ فَك_انَتْ سَرابا!»

هر امر بى حقيقت را كه به نظر حقيقت برسد، به عنوان استعاره «سَراب» مى گويند. شاي__د معنا چني__ن باش__د كه كوه ها به راه مى افتن__د، معلوم مى شود س__راب بوده اند.

توضيح اين كه به راه انداختن كوه ها و متلاشى كردنشان، بالاخره طبعا به اين جا منتهى مى شود كه شكل كوهى خود را از دست داده و اجزائش متفرق شود، هم چنان كه در چند جا از كلام مجيدش وقتى سخن از زلزله قيامت دارد و آثار آن را بيان مى كند، از كوه ها هم خبر داده و مى فرمايد: «وَ تَسيرُ الْجِبالُ سَيْرا،» (10 / طور) و نيز مى فرمايد: «وَ حُمِلَ_تِ الاَْرْضُ وَ الْجِبالُ فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَةً _ زمين با كوه هايش را برمى دارند و يكباره خُ__رد مى كنند،» (14 / حاقه)

و نيز مى فرمايد: «وَ كانَتِ الْجِبالُ كَثيبا مَهيلاً _ و كوه ها تپه هاى پراكنده ش__ود،» (14 / مزمل) و نيز مى فرماي__د: «وَ تَكوُنُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ

(340) شروع و پايان جهان

الْمَنْفوُشِ _ كوه ها چون پشم حلاجى شده باشد،» (5 / قارعه) و نيز مى فرمايد: «وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسّا _ و كوه ها به طور عجيبى پاره پاره شود،» (5 / قارعه) و نيز فرموده: «وَ اِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ.» (10 / مرسلات)

پس به راه انداخت__ن كوه ها و دك آن بالاخره منته__ى مى شود به بس و نسف و كثي__ب مهيل كردن و چ__ون عهن منف__وش ساختن__ش و اما س__راب شدن__ش به چه معناس__ت؟ و چ__ه نسبتى ب__ا به راه ان__داخت__ن آن دارد؟ به ط__ور مسل__م سراب به آن معن__ا كه به نظ__ر آبى درخشن_ده برسد، نسبت__ى با به راه انداخت__ن كوه ه__ا ندارد.

بله اين را مى توان گفت كه وقتى كوه ها به راه افتادند و در آخر حقيقتش باطل شد و ديگر چيزى به صورت جبال باقى نماند، در حقيقت آن جبال «راسيات» كه حقايقى داراى جرمى بس بزرگ و نيرومند بود و هيچ چيز آن را تكان نمى داد با به حركت در

آمادگى براى ميقات «يوم الفصل» با نفخ صور (341)

آمدن و باطل شدن سرابى مى شود خالى از حقيقت، پس به اين اعتبار مى توان گفت آيه: «وَ سُيِّ_رَتِ الْ_جِب_الُ فَك_انَتْ سَراب_ا،» و نظي_ر اين بي_ان در ك_لام خ_داى تعالى آمده، آن جا كه درباره اقوام هلاك شده مى فرمايد: «فَجَعَلْناهُمْ اَحاديثَ _ ما آنان را داست_ان ه_ا ك_رديم.» (19 / سب_أ)

پس آيه شريفه به وجهى نظير آيه زير است كه مى فرمايد: «وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِىَ تَمُرُّ مَرَّالسَّحابِ _ كوه ها را مى بينى، گمان

مى كنى جامدند، در حالى كه مانند ابرها در حركتند» (88 / نمل) كه اگر بگوييم درباره صفت زلزله قيامت است، شباهتى با آيه مورد بحث خواهد داشت.(1)

(344) شروع و پايان جهان

بفرمايد: ساعت قيام نمى كند مگر با فناى اشياء و سقوط اسباب و ظهور اين حقيقت كه هيچ ملكى جز براى خداى واحد قهار نيست، پس آن روز جز به خداى تعالى مستند و منسوب نيست. و هيچ سببى فرض نمى شود كه به طور حقيقت بين خدا و پديد آمدن قيامت واسطه باشد و در نتيجه زمان هم كه در اين عالم براى خود سببى است، نمى تواند واسطه باشد. پس روز قيامت در حقيقت توقيت بردار (مشمول زمان) نيست - نه اين كه ممكن باشد ولى خداى تعالى وقتش را معين نكرده است. و به همين جهت است كه مى بينيم در كلام خداى تعالى هيچ گونه تحديدى براى آن روز نيامده است. تنها اين تحديد ذكر شده كه روز قيامت با انقراض نشئه دنيا به پا مى شود. و در اين باره فرموده: «در صور دميده مى شود پس هر كس كه در آسمان هاست و هر كس كه در زمين است، هلاك مى شود.» (68 / زمر) و در اين معنا آيات ديگرى است كه

مفهوم ساعت پايان دنيا - يا تاريخ بدون زمان (345)

از خ__راب شدن دنيا خب__ر مى دهد و يا خب__ر مى دهد از اين كه زمي__ن و آسمان به زمين و آسمانى ديگر مب__دل مى گردد و ستارگ__ان فرو مى ريزن__د. و آياتى ديگ__ر از اين قبيل وجود دارد.

و اگر تحديدى هم آمده به نوعى تشبيه و تمثيل آمده، نظير آيه زير كه مى فرمايد: «وضعشان چنين است كه وقتى قيامت را مى بينند گويى جز شبى و يا شبى و پاسى از روز آن درن_گ نكردند.» (46 / نازعات) آن گاه ح_ق مطلب را در آيه زير بيان نموده و مى فرمايد: «و آن هايى كه

علم و ايمانشان داده بودند، در پاسخ مى گويند، نه، شما در حس__اب خدا از روزى كه مرديد تا روز قيامت درنگ كرديد و همين است روز قيامت.» (56 / روم)

در كلام خداى تعالى در مواضعى به آن چه گفته شد اشاره شده و آن مواضعى است

(346) شروع و پايان جهان

كه خبر مى دهد قيامت جز به ناگهانى و بدون خبر قبلى نمى آيد، مانند آيه زير كه مى فرمايد: «قيامت در آسمان ها و زمين سنگين است و به سراغتان نمى آيد مگر به ناگهانى. مردم از تو از وقت آن مى پرسن__د، گويى تو تاري__خ آن را مى دانى. بگو علم آن تنه_ا ن_زد خ__داى تعال__ى اس_ت و لك__ن بيشتر م__ردم نمى دانن__د.» (187 / اعراف)

_ «كَ_اَنَّهُ__مْ يَ__وْمَ يَ__رَوْنَه_ا لَ_مْ يَلْبَثُ__وا اِلاّ عَشِيَّ___ةً اَوْ ضُحيه__ا!» (46 / نازع__ات)

اين جمله نزديكى قيامت را در قالب يك تمثيل و تشبيه بيان مى كند و مى فرمايد: نزديكى قيامت به زندگى دنياييشان طورى است كه مثل آنان در هنگام ديدن قيامت مثل خود آنان است در آن فرض كه بعد از گذشتن يك شب و يا يك نصفه روز از مردنشان دوباره زنده شوند... خلاصه فاصله بين مردن و قيامت را مدت زمانى احساس مى كنند كه نسبتش با روز و شب هاى گذشته عمرش__ان نسبت يك ش__ب و يا يك ظه__ر را دارد.

مفهوم ساعت پايان دنيا - يا تاريخ بدون زمان (347)

ازآن چه گذشت روشن شد كه مراد به كلمه «لَبْث» درنگ در مدت زمانى است كه بين زندگى دنيا و روز بعث فاصله شده و در اين مدت در قبرها آرميده بودند، چون حساب بر مجموع زندگى دنيا واقع مى شود.(1)

1- المي____________زان ج: 40، ص: 42.

(348) شروع و پايان جهان

الشَّمْ__سُ كُ__وِّرَتْ وَ اِذَا النُّجُ__ومُ انْكَ__دَرَتْ وَ اِذَا الْجِب__الُ سُيِّ___رَتْ...!»

(1 - 14 / تك_وي_ر)

_ «اِذَا الشَّ_مْ_سُ كُ_وِّرَتْ!»

كلمه «كُوِّرَت» به معناى پيچيدن چيزى و به شكل كره در آوردن آن است، نظير پيچيدن عمامه بر سر و شايد تكوير خورشيد استعاره باشد از اين كه تاريكى بر جرم خ_ورشيد احاطه پيدا مى كند.

علائم پايان دنيا (349)

_ «وَ اِذَاالنُّجُومُ انْكَدَرَتْ!»

«اِنْكِدار» به معناى سقوط است. مراد به اين جمله اين است كه در آن روز ستارگان مى ريزند، هم چنان كه آيه: «وَ اِذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ!» (2 / انفطار) نيز همين را مى رساند. البته ممكن هم هست از باب كدورت و تيرگى باشد و مراد اين باشد كه در آن روز ست_ارگان بى نور مى شوند.

- «وَ اِذَا الْجِبالُ سُيِّرَتْ!»

روزى كه از شدت زلزله آن كوه ها به راه مى افتند و مندك و متلاشى مى شوند و غب__ارى پراكنده مى گردن__د و سرابى خال__ى از حقيق__ت (كوهى) مى شون__د. همه اين ه_ا تعبيرهاي__ى است كه در ق__رآن درباره وض__ع كوه ه__ا در آن روز آم__ده اس_ت.

- «وَ اِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ!»

(350) شروع و پايان جهان

«عُشَراء» به معناى ماده شتر حامله اى است كه ده ماه از حملش گذشته باشد و به همين جهت عُشرائش مى نامند، تا وقتى كه بچه اش را بزايد. و اى بسا كه بعد از زائيدن هم آن را عُشَراء بخوانند، چون چنين شترى از نفيس ترين اموال عرب به شمار مى رود. معناى تعطيل شدن عُشَراء اين است كه در آن روز عرب چنين مال نفيسى را رها مى كند و هيچ چوپانى و دشتبانى كه آن را حفظ كند، بر او نمى گمارد. و گويا در اين جمله اش__اره اى به ط__ور كناي__ه به اين معن__ا باشد كه همي__ن ام__وال نفيسى كه

مردم دنيا بر سر آن پنج__ه به روى هم مى كشن__د، آن روز بى صاح__ب مى ماند و كسى نيست كه از آن ها استف__اده كند. براى اين كه م__ردم آن روز آن قدر به خود مشغولند كه ياد از هيچ چيز ديگر نمى كنن__د، هم چنان كه در جاى ديگ__ر فرمود: «لِكُلِّ امْرِى ءٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَ__أْنٌ يُغْني__هِ.»(37 / عب__س)

علائم پايان دنيا (351)

- «وَ اِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ!»

«وَحْش» به معناى حيوانى است كه هرگز با انسان ها انس نمى گيرد، مانند درندگان و امثال آن. ظاهر آيه اين است كه وحشى ها هم در روز قيامت مانند انسان ها محشور مى شوند. اين كه وحشيان بعد از محشور شدن چه وضعى دارند و سرانجام كارشان چه مى شود؟ در كلام خداى تعالى و در اخبارى كه قابل اعتماد باشد چيزى كه از اين اسرار پرده بردارد، نيامده است چه بسا كه بعضى گفته باشند محشور شدن وحشى ها م_رب__وط به روز ق_يام__ت نيست، بلكه از نش_انه هاى قب__ل از قيام__ت است و منظ__ور از آن اي__ن است كه قب__ل از قيام__ت - در اثر زلزله ه__اى پى در پى - همه وحشى ها از غ__ار خ_ود بيرون مى جهند.

_ «وَ اِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ!»

(352) شروع و پايان جهان

«تَسْجير» يا افروختن درياها به دو معنى تفسير شده است. يكى افروختن دريايى از آتش و دوم پر ش__دن درياه__ا از آتش. و معن__اى آيه بنا به تفسي__ر اول اي__ن است كه روز قيامت درياها آتش__ى افروخته مى شوند. و بنا بر تفسير دوم اين مى شود كه درياها پرازآتش مى شوند... .

_ «وَ اِذَاالسَّماءُ كُشِطَتْ!»

كلمه «كَشْط» به معناى قلع و كندن چيزى است كه سخت به چيز ديگرى چسبيده و قهرا كندنش نيز به شدت انجام مى شود. و كشط آسمان قهرا با آيه:

«وَالسَّمواتُ مَطْوِيّاتٌ بِيَمينِهِ،» (67 / زمر) و آيه «وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزي__لاً،» (25 / فرقان) و ساي__ر آي_ات مرب_وط_ه ب_ه اي_ن معن_ا منطب_ق مى ش__ود...(1)

1- ال_مي_____زان ج: 40، ص: 79.

علائم پايان دنيا (353)

داشته باشد و آن را دروغ كند، وجود ندارد.

- «خ__افِ__ضَ__ةٌ رافِ_عَ_ةٌ!»

يعنى قيامت خافض و رافع است. «خَفْض» معناى خلاف «رَفْع» را مى دهد. و اما اين كه به چه حساب قيامت پايين آورنده و بالا برنده است، بايد گفت: كه اين تعبير كنايه است، از اين كه قيامت نظام عالم را زير و رو مى كند، مثلاً باطن دل ها را كه در دنيا پنهان بود ظاهر مى كند و آثار اسبابى كه در دنيا ظاهر بود و همه مى دانستند آب چه اثرى و آتش چه اثرى دارد، در قيامت پنهان مى شود. يعنى اسباب به كلى از اثر مى افتد. و روابط ج_ارى مي_ان اسباب و مسبب_ات كاملاً قطع مى گردد.

(356) شروع و پايان جهان

_ «اِذا رُجَّ_تِ الاَْرْضُ رَجّا!»

كلمه «رُجّ» به معناى تكان دادن به شدت چيزى است و در اين آيه منظور از آن، زلزله قيامت است. كه خداى سبحان در آيه «اِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَ_ىْ ءٌ عَظيمٌ!» (1 / حج) آن را بس عظيم توصيف كرده و در آيه فوق با آوردن كلمه «رَجّا» همين عظم__ت را فهمان__ده است - چون زمي__ن زلزل_ه مى شود كه شدتش قابل وصف نيست.

- «وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسّا فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثّا!»

كلم__ه «بُسّ» به معناى خ__ورد كردن است، يعنى جسمى را كه داراى جمعى بوده، آن قدر بكوب__ى تا مانند آرد به صورت ذراتى درآي__د. در حقيق__ت بس جبال همان معن__اى را مى رساند كه آيه شريفه «وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ» مى رساند. و كلمه «هَباء» به معن_اى غب__ار است. «فَكانَتْ هَب__اءً مُنْبَثّ__ا _ و سپس غب__ارى پراكن__ده در فضا گردند.»(1)

واقعه چگونه اتفاق مى افتد؟ (357)

آن جهت كه در سياق آيات قيامت قرار گرفته و آن چه مى گويد درباره همان قيامت مى گويد و پاره اى از وقايع آن روز را توصيف مى كند، كه عبارت است از به راه افتادن كوه ها، كه درباره اين قضيه در جاى ديگر قرآن فرموده: «وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَرابا - به راه افتاده مى شوند كوه ها و در آخر سراب مى شوند،» (20 / نبأ) و

1- الميزان ج: 37، ص: 234.

(358) شروع و پايان جهان

نيز در مواردى ديگر از آن خبر داده است.

پس اين كه مى فرمايد: «وَ تَرَى الْجِبالَ - و مى بينى كوه ها را،» خطاب در آن به رسول خدا صلى الله عليه و آله است. و مراد به آن مجسم كردن واقعه است، هم چنان كه در آيه «وَ تَرَى النّاسَ سُكارى - مردم را مست مى بينى،» (2 / حج) حال مردم را در آن مجسم مى كند، نه اين كه تو الان ايشان را مى بينى، بلكه اگر حال ايشان را مى ديدى آن چه از وضعشان كه ديدنى است اين طور به نظرت مى رسيد كه مستند.

«تَحْسَبُها جامِدَةً،» يعنى كوه ها را مى بينى و آن ها را جامد گمان مى كنى. معناى روبرهم دو جمله اين است كه - تو در آن روز كوه ها را (كه امروز جامد گمان مى كنى،) مى ب_ينى كه چ_ون ابر به حركت در مى آيند.

- «صُنْ_عَ اللّ_هِ الَّ_ذى اَتْقَ_نَ كُ_لَّ شَ_ىْ ءٍ!»

تغييرات طبيعى در پايان دنيا (359)

در اين جمله تلويح و اشاره اى است به اين كه اين صنع و اين عمل از خداى تعالى تخريب و ويرانى عالم است، لكن چون تكميل آن را در پى دارد و مستلزم اتقان نظام آن است، نظامى كه در آن هر چيزى به منتها درجه كمال خود مى رسد، آن كمالى كه اگر كمال

سعادت باشد و اگر كمال شقاوت، زمينه اش را قبلاً فراهم كرده بود، از اين رو ويرانى را صنع و آفرينش ناميد، چون اين خود صنع خداست، آن صنعى كه هر چي_زى را متقن كرد، پس خداى سبحان، اتقان را از هر چه كه متقن كرده، سلب نمى كند و فساد را بر آن چه اصلاح فرموده مسلط نمى سازد. پس اگر دنيا را خراب مى كند براى اين است كه آخرت را تعمير نمايد.(1)

1- ال_ميزان ج: 30، ص: 352.

(360) شروع و پايان جهان

را بگرفت و به عذاب انقراض هلاكشان كرد.(1)

1- ال_مي________زان ج: 39، ص: 69.

(362) شروع و پايان جهان

(363)

به قولى به معناى پاره شدن چرم و ج_ام___ه و امث__ال آن اس___ت.

و ممكن هم هست آيه شريفه در معناى آيه زير باشد كه مى فرمايد: «وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزيلاً - و روزى كه آسمان بر ابرها پاره پاره مى شود و

(366) شروع و پايان جهان

ملائكه به طور ناگفتنى نازل مى گردند.» (25 / فرقان) (1)

بروز و ظهور واقعيت اعمال، از خير يا شر، اطاعت يا معصيت، حق يا باطل، به طورى كه ناظران حقيقت هر عملى را ببينند. چون اشراق هر چيزى عبارت است از ظهور آن به وسيله نور و اين هم جاى شك نيست

(368) شروع و پايان جهان

كه ظهور دهنده آن روز خداى سبحان است، چون غير از خدا هر سبب ديگرى در آن روز از سببيت ساقط است، پس اشياء در آن روز با نورى كه از خداى تعالى كسب كرده، روشن مى شوند.

اين اشراق هر چند عمومى است و شامل تمامى موجودات مى شود و اختصاصى به زمين ندارد و لكن از آن جا كه غرض بيان حالت آن روز زمين و اهل زمين است، لذا تنها از اشراق زمين سخن گفت. مراد از زمين در عين حال زمين و موجودات در آن و م_تعلقات آن است.

اين معنايى كه به نظر ما رسيده از مواضعى از كلام خداى تعالى به شرح زير اس_تفاده مى شود.

- «تو از چنين وضعى در غفلت بودى، ما پرده غفلت را كنار زديم، اينك

نفخ صور و اشراق زمين به نور الهى (369)

دي_دگانت امروز تي_زبين و خي_ره ش_ده است.» (22 / ق)

- «روزى ك__ه ه__ر نفس__ى آن چ__ه از خي__ر عم__ل ك__رده، حاض__ر مى ياب__د و آن چ__ه از بدى ه__ا كه مرتك__ب شده!» (30 / آل عمران)

- «در امروز زمين اخبارى را كه دارد مى گويد، چون پروردگار تو به آن وحى ك__رده، در امروز مردم دست__ه دست__ه بيرون مى آين__د تا اعمال خ__ود را ببينند، پس ه__ر كس ب__ه سنگين__ى يك ذره عمل خي__رى كرده باش__د، آن را مى بين__د و هر كس ب_ه سنگين__ى يك ذره عم__ل شرى ك__رده

باشد، آن را خواه__د دي__د.» (4 تا 8 / زلزله)

و آيات بسيارى ديگر كه دلالت دارند بر ظهوراعمال و تجسم آن ها و شهادت اعضاى ب_دن آدم_يان و امثال آن.(1)

1- ال_مي___زان ج: 34، ص: 145.

(370) شروع و پايان جهان

كه شامل همه موجودات آسمان ها و زمين است، جمعى از بندگ__ان خود را استثن_اء كرده است.

و ظاهرا مراد از جمله «وَ كُلٌ اَتَوْهُ داخِرينَ،» رجوع تمامى موجودات عاقل در آسمان ها و زمين است، حتى آن هايى كه از حكم فزع استثناء شده اند، چه آن ها و چه اين ها، همه نزد پروردگار متعال حاضر مى شوند.(1)

يُ_غْني_هِ!»

براى هر فردى از ايشان به قدر كفايت كه نگذارد به چيز ديگرى بينديشد، گرفتارى هست.

_ «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ!»

اين آيه بيان مى كند كه در آن روز مردم به دو دسته منقسم مى شوند، قسمتى اهل سعادت و قسمى ديگر اهل شقاوت و اشاره مى كند به اين كه هر يك از اين دو طايفه با

(376) شروع و پايان جهان

سيما و قيافه اش شناخته مى شود. اهل سعادت چهره هاى نورانى و درخشنده دارند، كه فرح و سرور و انتظار آينده اى خوش از آن چهره ها هويداست، پس معناى مستبشره همي__ن است كه از ديدن منزلگ__اه خود كه به زودى بدان جا منتقل مى شوند، خوشحالند.

_ «وُجُ__وهٌ يَ__وْمَئِ_____ذٍ عَلَيْه____ا غَبَ_____رَةٌ!»

كلمه «غَبَرَة» به معناى غبار و كدورت است كه منظور از آن سيما و نشانه هاى غم و اندوه است. «تَرْهَقُها قَتَرَةٌ - سياهى و تاريكى بر آن چهره ها نشسته است.» در اين چهار آيه حال دو طايفه را با بيان حال چهره هاشان بيان كرده است. چون چهره و قيافه آيينه دل است. هم مسرت درونى در آن جلوه مى كند و هم اندوه و گرفتارى. «اُولئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ _ اين طايفه جامع بين دو صفت كفر و فجورند.» كفر كه كار قلب و فجور كه كار بدنى

نفخه صور و وضع مردم در پايان دنيا (377)

است و به معناى گناهان شنيع است.(1)

كناي__ه از زن_ده كردن مردگ__ان در قيام__ت و احض__ار آنان براى حسابرس__ى اس__ت.

_ «فَذلِكَ يَ_وْمَئِذٍ يَ_وْمٌ عَ_سيرٌ، عَ_لَى الْكافِرينَ غَيْرُ يَسيرٍ!»

در آيه فوق اشاره است به زمان نقر در ناقور و بعيد نيست كه مراد از كلمه «يَوْمَئِذ» روزى باشد كه خلايق براى حساب و جزا به سوى خدا برمى گردند. اگر كلمه «يَوْمَئِذ» قيد كلمه «فَذلِك» باشد معناى آيه چنين مى شود: «پس زمان نقر ناقور كه روز رجوع خلايق به خدا واقع مى شود، زمانى بس دشوار بر كافران است!» و اگر كلمه مزبور قيد كلم__ه «يَوْم» باش__د معنى چنين مى ش__ود: «زمان نقر ناقور زمانى بس دشوار بر كافران است، در روزى كه خلايق به سوى خدا برمى گردند!» (1)

1- ال_مي_زان ج: 39، ص: 275.

روز سخت و احضار براى حسابرسى (379)

در امثال اين موارد كه صفات ادراكى از قبيل علم و خوف و رجاء و نظاير آن بدان نسبت داده مى شود، نفوس بشرى است. و اگر خشوع را به ابصار نسبت داده، با اين كه خشوع از احوال قلب است، به خاطر آن بوده كه اثر ظاهرى خشوع در چشم ها قوى تر از ساير اعضاء است.

_ «يَقُولُ_ونَ ءَاِنّ_ا لَمَ_رْدوُدوُنَ فِى الْ_حافِرَةِ؟»

منكري__ن بعث مى گوين__د: آيا ما راست__ى راست__ى بعد از م__رگ به حال__ت اول__ى

سرعت و دهشت و عظمت پايان دنيا (381)

كه هم__ان حال_ت زندگ__ى است، برمى گردي__م؟

- «ءَاِذا كُنّا عِظاما نَخِرَةً - بعد از آن كه استخوان هاى پوسيده شديم؟»

وقت__ى زن__ده ش__دن بعد از مرگ عجي__ب باشد، با پوسي__ده ش__دن استخ__وان ه__ا و تف_رق اج_زاء ع_جيب ت_ر است.

_ «ق___الُ__وا تِلْ_____كَ اِذا كَ__رَّةٌ خ___اسِ__رَةٌ!»

اي__ن رجع__ت _ يعن__ى ب_رگشت__ن بع__د از م__رگ ب__ه س__وى زن__دگ___ى _ رجعت_ى است كه براى صاحبش خسران آور است.

_ «فَاِنَّما هِىَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ، فَاِذا هُمْ بِالسّاهِرَةِ!»

كلمه «زَجْر» به معناى طرد كردن كسى با آواز و نهيب است و اگر نفخه دوم را زجره خوانده، از اين جهت بودكه انسان با اين نهيب از نشئه مرگ به نشئه حيات و از باطن

(382) شروع و پايان جهان

زمي__ن به روى زمين منتقل مى شود. كلمه «اِذا» فجائيه است، يعنى معناى (ناگهان و ناگاه) را مى دهد. كلم__ه «ساهِرَه» به معناى زمين هم__وار و يا زمي_ن خالى از گياه است.

معناى آيه اين است كه: براى ما دشوار نيست كه ايشان را بعد از مردن زنده كنيم، و دوباره به زندگى برگردانيم، براى اين كه برگشتن آنان بيش از زجره واحده اى كارى ندارد، به محضى كه آن زجره محقق شود، ناگهان همه زنده گشته و

روى زمين_ى تخ_ت و ي_ا ب_ى آب و عل_ف ق_رار خواهن_د گرف_ت، با اين كه لح_ظ_ه قبل از آن، م_رده و در ش_كم زمي_ن ب_ودن_د.

پس دو آيه مورد بحث در معناى آيه زير است كه مى فرمايد: «مسئله قيامت نيست، مگر نظير چشم به هم زدن و يا فورى تر از آن.» (77/نحل) (1)

1- ال_مي_________زان ج: 40، ص: 21.

سرعت و دهشت و عظمت پايان دنيا (383)

با نظمى عام و عالمى منظم سازد، به طورى كه سراپاى عالم هم متوجه غايت كلى خود كه همان رجوع و بازگشت به خداست بشود و در نتيجه بعداز دنيا آخرت هويداگردد.(1)

1- الميزان ج: 22، ص: 167.

(388) شروع و پايان جهان

(1)

(390) شروع و پايان جهان

از سببيت مى افتند و دست خلق از همه آن ها بريده مى شود، تنها يك سبب مى ماند و آن هم خداى مسبب الاسباب است. در آن روز زمين را قبضه مى كند، آسمان ها را درهم مى پيچد و براى مردن همه زنده ها و زنده شدنشان در صور مى دمد و زمين به نور پروردگارش نورانى مى گردد و كتاب را مى گذارند و انبياء و شهدا را مى آورند و بين خلق داورى مى شود و هر كسى آن چه را كه كرده به طور كامل دريافت مى كند و مجرمين را به سوى آتش مى رانند و متقين را به سوى بهشت مى برند، خوب، خدايى كه چنين شأنى در مالكيت و تصرف دارد، اگر كسى او را با اين شئون بشناسد، همين شناسايى ايجاب مى كند كه تنها به سوى او روى آورد و به كلى از غير او اعراض كند.

(394) شروع و پايان جهان

منظور از كلمه «اَرْض،» كره زمين است، با همه اجزايش و اسبابى كه در آن در يكديگر فعاليت دارند. معناى انحصار در ملك و امر و حكم و سلطان و امثال آن در روز قيامت در خداى تعالى، اين نيست كه اين عناوين در دنيا منحصر در خداى تعالى نباشد، بلكه معنايش اين است كه در قيامت اين عناوين بهتر ظهور دارد و اهل محشر آن ها را به وضوح درك مى كنند، برخلاف دنيا كه در آن جا اين معانى براى همه روشن نبود، وگرنه در دنيا هم اين عناوين مال خدا بود. پس معناى بودن زمين در قيامت در قبضه خدا، اين است كه در قيامت اين معنا براى مردم روشن مى شود، نه اين كه اصل آن ها تنها در قيامت پيدا مى شود و خدا تنها در آن

روز داراى چنين تسلط و مالكيت مى گردد. _ «وَالسَّمواتُ مَطْوِيّاتٌ بِيَمينِهِ... _ و آسمان ها مچاله دست اوست!»

زمان قبض زمين و آسمان ها و از كارافتادن اسباب ها (395)

«يَمين» هر چيزى دست راست و سمت راست آن است، يعنى سمتى كه از سمت ديگر قوى تر است و اين كلمه را به طور كنايه در قدرت استعمال مى كنند و از سياق آيه برمى آيد كه حاصل دو جمله: «وَ الاَْرْضُ جَميعا قَبْضَتُهُ،» و «وَ السَّمواتُ مَطْوِيّاتٌ بِيَمينِهِ،» اين است كه در آن روز سبب هاى زمينى و آسمانى از سببيت مى افتند و ساقط مى شوند و آن روز اين معنا ظاهر مى گردد كه هيچ مؤثرى در عالم هستى به جز خداى سبحان نيست - سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ! (67 / زمر) (1)

1- الميزان ج: 34، ص: 144.

(396) شروع و پايان جهان

بشكند و بند را آب ببرد. و اين كه مفسرين تفجير بحار را تفسير كرده اند به اين كه درياها به هم متصل مى شوند و حائل از ميان برداشته شده و شورش با شيرينش مخلوط مى شود، برگشتش باز به همين معنا است. و اين معنا با تفسيرى كه براى آيه «وَ اِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ،» (6 / تكوير) كردند، كه درياه__ا پر از آت__ش مى شون__د ني__ز مناسب___ت دارد.

- «وَ اِذَا الْ_قُبُ_ورُ بُ_عْثِ_رَتْ!»

كلمه «بُعْثِرَت» به معناى پشت و رو كردن و باطن چيزى را ظاهر ساختن مى آيد،

(398) شروع و پايان جهان

پس معناى آيه اين است كه زمانى كه خاك قبرها منقلب و باطنش به ظاهر بر مى گردد، باطنش كه همان انسان هاى مرده باشد، ظاهر مى شود، تا به جزاى اعمالشان برسند.(1)

هست از داناى غيب پنهان نمى شود، هر چند كه از ديگران پنهان مى گردد، هم چنان كه نوشته از سجل پنهان نيست، هر چند كه از دي_گران پنهان است.

پ__س «طَىّ» و پيچي__دن آسم__ان بر اي__ن حس__اب به معن__اى برگش__ت آن به خزاي__ن غيب اس_ت، بعد از آن ك__ه از آن خزاين نازل و اندازه گيرى شده بوده.(1)

(400) شروع و پايان جهان

پيرامون تبديل آسمان ها و زمين بحث مى كند، اين معنا را مى رساند كه اين مسئله در عظمت به مثابه اى نيست كه در تصور بگنجد و هر چه درب__اره آن فكر كني__م، مثلاً تصور كنيم كه زمين نقره و آسمان طلا مى شود و يا بلندى ها و پستى هاى زمين يكسان گردد و يا كره زمين يكپارچه نان پخته گردد باز آن چه را كه هست تصور نكرده ايم.

و اين گونه تعبيرها تنها در روايات نيست، بلكه در آيات كريمه قرآن نيز آمده است مانندآيه: «وَ اَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِ رَبِّها - و روشن گرديد زمين به نورپروردگارش»(69/زمر) و آيه: «وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَرابا - و كوه ها به راه انداخته مى شوند، تا سراب شوند،» (20 / نبأ) و آيه: «وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِىَ تَمُرُّ مَرَّالسَّحابِ - و كوه ها را مى بينى و جامدشان مى پندارى با اين كه چون ابرها در حركتند.» (88 / نمل) البته در صورتى كه مربوط به قيامت باشد.

(404) شروع و پايان جهان

كه مانند روايات از نظامى خبر مى دهد كه ربط و شباهتى به نظام معهود دنيوى ندارد، چه پر واضح است كه روشن شدن زمين به نور پروردگارش غير از روشن شدن به نور آفتاب و ستارگان است و هم چنين سير و به راه افتادن كوه ها در آن روز غير از سير در اين نشئه است، چه سير كوه در اين نشئه نتيجه اش متلاشى شدن و از بين رفتن آن است، نه س_راب ش_دن آن؛ هم چنين بقيه آي_ات وارده در ب_اب قيام__ت.(1)

به معناى تردد و آمد و شد چيزى چون دود است. هم چنان كه دود در هوا مى پيچد و آمد و رفت مى كند تا از بين برود.

در اين آيه شريفه اشاره اى است به درهم پيچيده شدن عالم انسان ها كه در آيه شريفه «اِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ، وَ اِذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ - هنگامى كه آسمان شكافته و ستارگان غبارى پراكنده مى شوند.» (1 _ 2 / انفطار) و آيه شريفه «يَوْمَ نَطْوِى السَّماءَ كَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ - روزى كه آسمان را درهم مى پيچيم آن طور كه كاغذ را لول مى كنند.» (104 / انبياء) و آي__ه «وَالسَّمواتُ مَطْوِيّ__اتٌ بِيَمينِ__هِ - آسمان ها به دست قدرت او درهم پيچيده اند» (67 / زمر) ني_ز آم_ده است.

(406) شروع و پايان جهان

هم چنان كه جمله «وَ تَسيرُ الْجِبالُ سَيْرا،» اشاره است به آن زلزله عظيمى كه قبل از قيام قيامت در زمين رخ مى دهد و قرآن كريم در چند جا از آن ياد كرده است: مانند آيه شريفه «اِذا رُجَّتِ الاَْرْضُ رَجّا وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسّا فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثّا - زمانى كه زمين به شدت بلرزد و كوه ها ريز ريز و نرم شود و غبارى پراكنده گردند،» و آيه شريفه «وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَرابا _ كوه ها را به حركت در مى آورند تا در آخر سرابى شوند.» (6 _ 4 / واقعه) (1)

كه زلزله نامبرده امرى عظيم و مهم است، زلزله اى است كه در شدت و هراسناكى به نهايت رسيده است.

- «وَ اَخْرَجَتِ الاَْرْضُ اَثْقالَها!»

كلمه «اَثْقال» به معناى متاع و يا خصوص متاع مسافرين است. مراد از اثقال زمين كه در قيامت زمين آن ها را بيرون مى ريزد، مردگان و يا گنج ها و معادنى است كه در شكم خود داشته و ممكن هم هست منظور همه اين ها باشد.

(408) شروع و پايان جهان

- «وَ ق_الَ الاِْنْ_س_انُ م_الَه_ا؟»

يعنى انسان ها بعد از بيرون شدن از خاك در حال دهشت زدگى و تعجب از آن زلزله شديد و هول انگيز مى گويند: زمين را چه مى شودكه اين طور متزلزل است؟

_ «يَ__وْمَئِ____ذٍ تُحَ____دِّثُ اَخْب____ارَه__ا، بِ____اَنَّ رَبَّ_____كَ اَوْح__ى لَه__ا!»

آن گاه زمين به اعمالى كه بنى آدم كردند، شهادت مى دهد، همان طور كه اعضاى بدن خود انسان ها و نويسندگان اعمالش يعنى ملائكه رقيب و عتيد و نيز شاهدان اعمال كه از جنس ب_شر يا غ_ير بشرند، ه_مه بر اع_مال بنى آدم شهادت مى دهند.

- زمين به سبب اين كه پروردگار تو به آن وحى كرده و فرمان داده تا سخن بگويد از اخبار و حوادثى كه در آن رخ داده سخن مى گويند. پس معلوم مى شود زمين هم براى خود شعورى دارد. و هر عملى كه در آن واقع مى شود مى فهمد و خير و شرش را

زلزله پايان دنيا و اخبار زمين (409)

تشخيص مى دهد و آن را براى روز اداء شهادت تحمل مى كند، تا روزى كه به او اذن داده شود يعنى روز قيامت شهادت خود را اداء كرده و اخبار حوادث واقعه در آن را بدهد.(1)

ص: 347.

(410) شروع و پايان جهان

معناى آيه اين است كه چگونه با خاطر جمع و دل آسوده به ربوبيت خداى تعالى كفر ورزيده اند و چه ايمنى از ملائكه ساكن آسمان و موكل بر امور عالم داريد، از اين كه زمين را زير پايتان بشكافند و به امر خدا شما را در شكم زمين پنهان سازند، در حالى كه زمين همچن_ان به زلزله ادامه دار مضط_رب و چون گه_واره آمد و شد داشت_ه باشد؟

_ «اَمْ اَمِنْتُمْ مَنْ فِى السَّمآءِ اَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حاصِبا!»

كلمه «حاصِب» به معناى باد تندى است كه ريگ و شن و سنگ با خود بياورد. معناى بقيه آيه اين است كه «و يا از ملائكه آسمان ايمن شده ايد كه باد سنگ و ري__گ دار بر شما بفرستند؟» همان طور كه بر قوم لوط فرستادند و قرآن جريانشان را چنين حكايت كرده است «ما بر آنان حاصب فرستاديم تنها آل لوط و فرزندانش نجات يافتند.» (34 / قمر) (1)

زلزله و شكاف زمين و بارش سنگ از آسمان (411)

اين بزرگداشت مجددا جمله را به تعبيرى ديگر تكرار كرده و فرمود: «وَ ما اَدْريكَ مَا الْقارِعَةُ؟»

- «يَ_وْمَ يَك_وُنُ النّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثوُثِ!»

كلمه «فَراش» به معناى ملخى است كه زمين را فرش كند، يعنى روى گرده هم سوار شده باشند. پس فراش به معناى غوغاى ملخ است. بعضى از مفسرين در اين كه چرا مردم روز قيامت را به فراش تشبيه كرد؟ گفته اند: براى اين است كه فراش وقتى جست و خيز مى كند، نقطه معلومى را در نظر نمى گيرد، مانند مرغان به طرف معينى نمى پرد، بلكه بدون جهت پرواز مى كند، مردم نيز در روز قيامت چنين حالتى دارند، وقتى از قبورشان سر بر مى آورند، آن چنان ترس و فزع از همه جهات احاطه شان مى كند كه بى اختيار و بى هدف به راه مى افتند و در جستجوى منزل ها كه يا سعادت است و يا شق__اوت سرگردانن_د.

پراكندگى كوه ها و انسان ها در پايان دنيا (413)

_ «وَ تَك__وُنُ الْجِب__الُ كَالْعِهْ__نِ الْمَنْفُ_____وشِ!»

كلمه «عِهْن» به معناى پشمى است كه رنگ هاى مختلف داشته باشد و كلمه «مَنْفُوش» به معناى شيت كردن پشم است يا با دست و يا با كمان حلاجى و يا با چيز ديگر، پس عهن منفوش به معناى پشم شيت شده اى است كه داراى رنگ هاى مختلف باشد و اين تشبيه اشاره دارد به اين كه در آن روز كوه ها كه رنگ هاى مختلف دارند، با زلزله قيامت متلاشى، چون پشم حلاجى شده مى گردند.(1)

1- الميزان ج:40، ص: 362.

(414) شروع و پايان جهان

(415)

ك__ل عالم اس__ت و آن روز قيام__ت است، كه آسم__ان مانن__د طومار درهم پيچي__ده گشته و زمي__ن به زمين ديگ__ر مبدل مى شود و خلايق براى واحد ق_ه_ار ظهور مى كنن_د.

معناى آيه اين است كه: ما عالم مشهود را با همه اجزايش، چه آسمانى و چه زمينى نيافريديم مگر به حق، يعنى داراى غايت و هدفى ثابت و نيز داراى اجلى معين، كه هست__ى اش از آن تجاوز نمى كن__د. و چون داراى اجل__ى معي__ن است، قهرا در هنگام فرا رسيدن آن اجل، فان__ى مى شود و همين فانى شدنش هم هدف و غايتى ثابت دارد، پس بعد از اين عالم، عالم__ى ديگر است كه آن عبارت است از عالم بقاء و معاد موعود.(1)

1- ال_مي______زان ج: 35، ص: 305.

مفهوم اجل مسمى در خلقت (417)

(418) شروع و پايان جهان

پديدآورنده خود موجودات است، پس يگانه كس كه به طور اطلاق منتهاى تمامى موجودات عالم است، تنها و تنها خداى سبحان است.

بازگشت آفرينش و عالم وجود به خداى سبحان (419)

آيه مورد بحث از آن جايى كه منتهاى هر چيزى را به طور مطلق خدا دانسته و اين اطلاق شامل تمامى تدبيرها نيز مى شود، لاجرم بايد گفت كه آيه شريفه شامل دو انتهاء در هر چيز مى شود: يكى انتها از حيث آغاز خلقت كه وقتى درباره خلقت هر چيز به عقب برگردي__م، به خداى تعال__ى منتهى مى شويم و ديگر از حيث ماده كه وقتى از طرف آينده پيش برويم، خواهيم ديد كه تمامى موج__ودات دوباره به سوى او محشور مى شوند.(1)

1- ال_مي____زان ج: 37، ص: 95.

(420) شروع و پايان جهان

بازگشت آفرينش و عالم وجود به خداى سبحان (421)

به وجود مى آيد، پس هر موجود آينده اى خلف و نتيجه موجود قبلى خويش است، لكن اين حرف صحيح نيست، چون سراپاى عالم با همه اجزايش دائم الوجود نيست، بلكه روبرهم آن فانى و هالك است و قهرا بايد نتيجه و هدفى از خلقت آن در بين باشد، كه آن نتيجه بعد از فناى آن هويدا مى شود و به همين جهت مى بينيم كه جمله: «خلق نكرد آسمان ها و زمين و مابين آن دو را مگر به حق» را مقي_د كرد به جمله «و سرآمدى معين».

پس معلوم مى شود، هستى عالم تا مدتى معين است. معناى آن، اين است كه آيا اين قدر فراغت خاطر ندارند كه در اين مسئله بينديشند؟ و آن را در ذهن خود بياورند؟ مثل اين كه كفار از بس سرگرم امور دنيا هستند و براى آن تلاش نموده،

زمان سرآمد خلقت و غايت آن (423)

و فكرشان پريشان است، خود را هم فراموش كرده اند و در صورتى كه خود را در ذهن خود حاضر سازند، در حقيقت درخويشتن خود قرار گرفته اند، آن وقت تفكرشان با تمركز خواهد بود و فكرشان پراكنده و متفرق نخواهد بود، اين چنين، فكر ايشان را به سوى حق هدايت و به واقع امر ارشاد مى كند.

جمله «ما خَلَقَ اللّهُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما اِلاّ بِالْحَقِّ وَ اَجَلٍ مُسَمًّى،» همان واقعيت و فكرتى است، كه بايد در آن امعان و دقت كنند، بيانش اين است كه: خداوند، همه عالم را و حتى جزئى از آن را به عبث خلق نكرده و آن را جز به حق نيافريده، حال يا بگو ملابس و متصف به حق و يا مصاحب و همراه با

آن، هر چه باشد، آن را به خاطر غرضى و غايتى حقيقى آفريده، نه اين كه غرضش سرگرمى و عبث بوده باشد و نيز نيافريده مگر براى مدتى معين، پس هيچ يك از اجزاى عالم تا بى نهايت باقى نمى ماند،

(424) شروع و پايان جهان

بلكه روزى فانى مى شود و وقتى يك يك اجزاى عالم و نيز روبرهم آن مخلوقى داراى نتيجه و غايت بود و نيز وقتى هيچ يك از اجزاى آن و روبرهم آن دائمى نبود، معلوم مى شود غايت و نتيجه آن بعد از فناى آن مترتب مى شود و اين همان آخرتى است كه بعداز گذشتن عمر دنيا و فناى آن ظاهر مى شود.

«وَ اِنَّ كَثيرا مِنَ النّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ!»

مراد از «لِقاءُ اللّه» همان بازگشت به او در معاد است و اگر آن را ديدار خوانده، براى اين بود كه كفر آنان را شگفت آورتر سازد و بفهماند كه چه طور ممكن است از ناحيه خدا آغاز بگيرند، ولى انجامشان به سوى او نباشد و به همين جهت مطلب را با كلمه «اِنَّ» تأكيد كرد تا اشاره كرده باشد به اين كه كفر به معاد فى نفسه چيزى است كه ق_ابل قبول نيست.(1)

زمان سرآمد خلقت و غايت آن (425)

كلمه «هلاك» به معناى بط__لان و معدوم شدن است.

1- ال_مي___زان ج: 31، ص: 254.

(426) شروع و پايان جهان

هر موجودى كه تصور شود فى نفسه هالك و باطل است و حقيقتى جز آن چه كه از ناحيه خداى تعالى به آن افاضه شود ندارد. از حقيقت، آن مقدارى در دست ما و نزد ماست كه خدا به فضل خود افاضه اش كرده باشد و آن افاضه آيات اوست، كه بر صف_ات كريم_ه او از رحمت و رزق و فض_ل و احسانش و صفات ديگرش دلالت مى كند.

پس حقيقتى كه در واقع ثابت است و هرگز هلاكت و بطلان ندارد، عبارت است از صف_ات كريمه خدا و آيات دال بر صفاتش، ك_ه همه آن ها با ثب_وت ذات مقدسش ثابتند.

مراد از آيه شريفه اين است كه غير خداى تعالى هر موجودى كه تصور شود ممكن است و ممكن هر چند كه به ايجاد خداى تعالى وجود يافته باشد، از نظر ذات خودش

هلاكت و بطلان وجود ابتدايى اشياء (427)

معدوم و هالك است، تنها موجودى كه فى حد نفسه راهى براى بطلان و هلاكت در او نباشد، ذات واجب بالذات است.

در پى داشتن هلاك به اختلاف موجودات مختلف مى شود، آن موجودات كه زمانى هستند، بعد از سرآمد زمان وجودشان هالك و باطل مى شوند و آن هايى كه زمانى نيستند، وجودش__ان در احاطه فن__ا قرار دارد و فن_ا از هر طرف احاطه شان كرده است.

و هلاكت اشياء بنابراين، عبارت است از بطلان وجود ابتدايى آن ها، به طورى كه دنيا - نشئه اول - از وجود آن ها خالى شود و همه به نشئه آخرت منتقل گشته و به سوى خدا بازگشت كنند و نزد او قرار گيرند؛

و اما بطلان مطلق، بعد از آن كه هست شدند، صحيح نيست براى اين كه صريح قرآن آن را نفى كرده و آيات آن پشت سر هم مى فرمايد: بازگشت همه موجودات به سوى خداست و خدا منتهى و درگاه او رجعى و

(428) شروع و پايان جهان

مصير است، «وَ هُوَ الَّذى يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ - اوست كه خلق را آغاز كرد و دوباره اش بر مى گرداند.» (27 / روم)

پس حاصل معناى آيه بدين قرار است كه هر چيزى به زودى جاى خالى كرده و به درگاه خدا مى رود، مگر صفات كريمه خدا كه منشأ فيض او هستند و بدون وقفه و تا بى نهايت مشغول افاضه فيض اند و يا به معنى ديگر، هر موجودى فنا در پى دارد و با رجوع به سوى خدا هلاك مى شود، مگر ذات حقه ثابته خود او كه بطلان و ه___لاك در او راه ن__دارد.

ضمنا انتقال از دنيا به آخرت در موجوداتى تصور دارد كه دنيايى باشند ولى موجودات آخرتى مثل بهشت و دوزخ و عرش، هلاكت به اين معنا ندارد چون از جايى به جاي_ى منتق_ل نمى شوند.(1)

هلاكت و بطلان وجود ابتدايى اشياء (429)

همين طور الى الابد اين عمل را تكرار نمايد، در كارش بازيگر و كارش عبث و بيهوده خواهد بود و بازى عبث بر خدا محال است، پس عمل او هرچه باشد حق است و غرض صحيحى به دنبال دارد. در موضوع مورد بحث هم ناگزيري__م، قبول كنيم كه در ماوراى اين عالم، عالم ديگرى هست، باقى و دائمى، كه تمامى موجودات بدان جا منتقل مى شوند و آن چه كه در اين دنياى فانى و ناپايدار هست، مقدمه است براى انتقال به آن عال__م و آن عالم عب__ارت است از همان زندگى آخرت... «اِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ ميقاتُهُمْ اَجْمَعينَ.» (41/دخان) (1)

1- الميزان ج: 35، ص: 238.

حق و هدف در آفرينش و انتقال دائمى موجودات... (431)

آخرت طلوع مى كند.

هر دو مطلب يعنى فناى جانداران صاحب شعور زمين و طلوع نشئه آخرت كه نشئه جزاست، از نعمت ها و آلاء خداى تعالى است. حقيقت اين فناء انتقال از دنيا به آخرت و رجوع به خداى تعالى است و منظور از آن، فناى مطلق و هي_چ و پ_وچ ش_دن نيست.(1)

1- ال_مي____زان ج: 37، ص: 204.

قائم نبودن آسمان و زمين و زمان خروج انسان ها... (433)

بسيارى ديگ__ر در مواردى از كلام مجيد بر اين خرابى دلالت مى كند.

و نيز از اين جا معلوم مى شود كه در آيات بعدى مراد از جمله «وَ مِنْ اياتِه خَلْقُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ،» خلقتى است كه مربوط و نافع به زندگى بشر است، نه اصل خلقت آن ها. آيات نامبرده در اين فراز به طور ترتيب ذكر شده، اول شروع شده است به مسئله

قائم نبودن آسمان و زمين و زمان خروج انسان ها... (435)

خلقت انسان و پيدايش او، آن گاه مسئله دو صنف بودن نر و ماده بودنش، سپس مرتبط بودن وجودش به وجود آسمان و زمين، آن گاه نشان دادن برق به او و نازل كردن باران و در آخر قيام آسمان و زمين تا روزى معين، يعنى روزى كه آن سرآمدى كه براى حي__ات بش__ر در زمي__ن مقدر ش__ده به پايان برس__د و آن گ__اه مسئل__ه مع__اد و از سر گرفتن زندگ_ى اش ذكر شده است. اين بود پاره اى از نكاتى كه در ترتيب آيات هست.

نكته ديگرى در ترتيب فواصل آن ها هست: اول فرموده «يَتَفَكَّرُونَ،» بعد «لِلْعالِمينَ،» بعد «يَسْمَعُونَ،» سپس «يَعْقِلُونَ،» و از اين ترتيب اين نكته استفاده مى شود كه انسان اول فكر مى كند، بعد عالم مى شود و بعد هرگاه چيزى از حقايق را شنيد در خ_ود جاى مى دهد، آن گاه پيرامون آن تعقل مى كند. و - خدا داناتر است.(1)

1- الميزان ج: 31، ص: 272.

(436) شروع و پايان جهان

نخستي_ن و نشئ_ه نخستين.

مراد از «خَلْق اَوَّل» خلقت اين نشئه طبيعت با نظامى است كه در آن جارى است، و يك__ى از ان_واع موج_ودات آن خلقت همانا انسان است، البته انسان دنيايى.

خلقت جديد شامل آسمان و زمين نيز مى شود، هم چنان كه فرمود: «يَوْمَ تُبَدَّلُ الاَْرْضُ غَيْرَ الاَْرْضِ وَ السَّمواتُ وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ _ روزى كه زمين و آسمان مبدل ب__ه زمينى ديگر و آسمانى ديگر مى شود و مردم همگى براى خداى واحد قهار آشكار مى شون__د.» (48 / ابراهي__م) و خلقت جدي__د به معناى خلق__ت نشئه جديد است كه منظ__ور از آن نشئ__ه آخ___رت است.

_ «بَلْ هُمْ فى لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَديدٍ!»

(438) شروع و پايان جهان

مراد از «خَلْقٍ جَديد» تبديل نشئه دنيا به يك نشئه اى ديگر و داراى نظامى ديگر غير نظام طبيعى است، كه در دنيا حاكم است، براى اين كه در نشئه آخرى كه همان خلق جديد است ديگر مرگى و فنايى در كار نيست و همه زندگى و بقاء است. چيزى كه هست اگر انسان اهل سعادت باشد نعمتش خالص نعمت است و نقمت و عذابى ندارد و اگر از اهل شقاوت باشد بهره اش يكسره نقمت و عذاب است و نعمتى ندارد، به خلاف نشئه اول و يا بگو خلق اول، كه نظم در آن درست بر خلاف آن است.(1)

آن عبارت است از پديد آوردن چيزى كه نبوده است.

و در جمله «اِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسيرٌ،» اشاره «ذلِكَ» به اعاده بعد از ايجاد است و اين جمله مى خواهد استبعاد مشركين را برطرف سازد و بفرمايد: وقتى اعاده عبارت است از ايجاد بعد از ايجاد، براى آن خدايى كه خود شما معتقديد كه عالم را ايجاد كرده، چرا ممك__ن نيست كه ايجاد بع__د از ايجاد هم بكن__د و حال آن كه در حقيقت اعاده عبارت اس__ت از انتق_ال دادن خل_ق از خان_ه اى به خ_انه ديگ__ر و ج_اى دادن آن ها در دارالقرار.

(440) شروع و پايان جهان

_ «قُ__لْ سي__روُا فِ__ى الاَْرْضِ فَ_انْظُ__روُا كَيْ___فَ بَ___دَأَ الْخَلْ____قَ ثُمَّ اللّ__هُ يُنْشِ__ى ءُ النَّشْأَةَ الاْخِرَةَ...!»

اين آيه تا سه آيه بعد، رسول خدا صلى الله عليه و آله را دستور مى دهد، مشركين را مخاطب قرار داده و حجت خود را عليه ايشان تمام كند و به سير در زمين ارشادشان نمايد تا بفهمند كيفيت آغاز خلقت و ايجاد ايشان با اختلافى كه در طبيعت هاى خود دارند و تفاوتى كه در رنگ ها و اشكالشان هست، چگونه بوده و چگونه خدا آن ها را بدون الگو و نقشه قبلى و بدون حساب و عددى معين و يا نيرويى مثل هم آفريده، اين طرز فكر دليل قاطعى است بر اين كه قدرت او حساب و اندازه ندارد. وقتى چنين است، نشئه آخرت را هم مانند نشئه اول خلق مى كند، پس آيه شريفه در معناى آيه زير مى باشد:

«وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الاُْولى فَلَوْلا تَذَكَّروُنَ - شما كه نشئه اول را مى دانيد پس چرا

نظام الهى در چگونگى ايجاد و اعاده موجودات (441)

متذكر نمى شويد؟» (62 / واقعه) (1)

يُعيدُهُ وَ هُوَ اَهْوَنُ عَلَيْهِ...!» (27 / روم)

«بَدْءُ الْخَلق» همان ايجاد آن در ابتدا است، كه بدون الگويى پديد آورد و كلمه «يُعيدُه» از اعاده است، كه به معناى انشاء بعد از انشاء است.

1- ال_مي_______زان ج: 31، ص: 187.

(442) شروع و پايان جهان

در جمله «هُوَ اَهْوَنُ عَلَيْهِ،» ضمير دومى به خداى تعالى بر مى گردد. بعضى به اين آيه شريفه اشكال كرده اند كه اگر اعاده انسان ها در قيامت براى خدا آسان تر باشد، لازمه اش اين است كه ايجاد آن ها بدون الگو در آغاز خلقت دشوارتر باشد، چون هر آسان ترى يك دشوارتر دارد و اين با قدرت مطلقه و نامحدود خدا نمى سازد، چون قدرت نامتناهى وضعش نسبت به موارد مختلف نمى شود و تعلقش بر دشوار و آس_ان يكس_ان است، پ_س كلم_ه «آس_ان تر» در اين جا معنا ندارد.

در جواب از اين اشكال، وجوهى ذكر كرده اند ولى جواب صحيح اين است كه: جمله مورد بحث كه به آن اشكال شده، يعنى جمله «هُوَ اَهْوَنُ،» با جمله بعدى اش تعليل شده و در جمله بعدى فرمود: كه چرا اعاده آسان تر است و آن جمله: «وَ لَهُ الْمَثَلُ الاَْعْلى...،» است كه در حقيقت حجتى است بر آسان تر بودن اعاده.

ايجاد و اعاده مخلوقات (443)

از جمله نامبرده بر مى آيد كه هر صفت كمالى كه يك يك موجودات آسمان و زمين از خود نشان مى دهند از قبيل حيات، قدرت، علم، ملك، وجود، كرم، عظمت، كبريايى و امثال آن، در حقيقت مشتى از خروار و اندكى از بسيارى است كه نزد خداست. حال كه چنين است، پس هر صفتى كه در يكى از مجارى و مظاهر صفات خدايى، يعنى يكى از موجودات ببينيم بايد بدانيم كه رفيع ترين

رتبه آن و عالى ترين حد آن در خداى سبحان است، دليلش هم خيلى روشن است، زيرا هر موجودى هر قدر هم بزرگ باشد، بالاخره محدود و متناهى است، پس به قدر ظرفيت خود، آن صفت را فرا گرفته و نشان مى دهد، ولى خداى تعالى نامحدود و نامتناهى است، پس اگر ليوان توانست اقيانوس را نشان دهد، يك موجود هم مى تواند با كمال محدود خود كمال نامحدود خدا را نشان دهد.

اعاده اى كه متصف به آسانى است، وقتى قياس شود با انشايى كه نزد خلق است،

(444) شروع و پايان جهان

همان اعاده نزد خدا اهون است، يعنى آسان محض است، براى اين كه گفتيم هرچه نزد خداست محض و خالص است، پس آسان او خالص از صعوبت و مشقت است. پس ديگر لازم نيست كه انشاء براى خدا سخت تر از اعاده باشد، براى اين كه مشقت و صعوبت مربوط به مرحله فعل است، كه فعل هم تابع قدرت فاعل است. مانند قدرت خداى تعالى كه غير متناهى است پس هيچ عملى براى او مشقت ندارد.

پس حاصل جواب اين شد كه اعاده خدا آسان ترين اعاده و انشائش آسان ترين انشاء و هر كمال ديگرش كامل ترين حد كمال است - وَ لَهُ الْمَثَلُ الاَْعْلى فِى السَّمواتِ وَالاَْرْضِ وَ هُ_____وَ الْعَزي___زُ الْحَكي____مُ. (27 / روم) (1)

1- ال_مي______زان ج: 31، ص: 277.

ايجاد و اعاده مخلوقات (445)

جوابى است كه خداى تعالى به رسول گرامى خود تلقين كرده است. وقتى خدا آفريننده اين استخوان ها در آغاز و در نوبت اول باشد و در مدتى كه اين استخوان حيات داشت، نسبت به هيچ حالى از احوال آن جاهل نبود و بعد از مردنش هم ج_اهل نيست، ديگ_ر چه اشكال_ى دارد كه دوب_اره آن را زن_ده ك_ند؟

- «اَلَّ_ذى جَعَ_لَ مِنَ الشَّجَرِ الاَْخْضَرِ ناراً فَ_اِذا اَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ!»

كلمه «تُوقِدُون» به معناى شعله ور ساختن آتش است و اين آيه شريفه در اين سياق و به اين صدد است كه استبعاد از زنده كردن استخوان مرده را برطرف كند، استبعاد از اين كه چگونه ممكن است چيزى كه مرده است زنده شود؟ با اين كه م_رگ و زن_دگى متناف_ى اند؟ ج_واب مى دهد: هيچ استبع_ادى در اين نيست، براى اين كه آب و آتش با هم متنافى اند، مع ذلك خدا در درون درخت تر و آبدار آتش قرار داده، شما هم_ان آت_ش را شعل_ه ور مى كنيد.(1)

ايجاد اوليه دليل احياى مجدد (447)

نورى ق_رار دادي_م.» (122 / انعام)

و اما اين كه در آخر فرموده: «و زمين را بعد از مردنش زنده مى كند،» منظور از زنده كردن حالتى است كه زمين در فصل بهار به خود مى گيرد و گياهان از آن بيرون آمده، سبز و خرم مى شود و منظور از مردن زمين خمود آن، در فصل پاييز و زمستان است و اين كه فرمود: «وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ،» معنايش اين است كه شما هم اين چنين از قبرهايتان بيرون مى شويد، خداوند به احياى جديدى زنده تان مى كند، هم چنان كه هم__ه س__ال__ه زمي__ن را ب__ه احي__اى ج_دي__دى و بع__د از مردن__ش زن__ده مى كن__د.(1)

1- الميزان ج: 31، ص: 261.

پديد آمدن زنده از مرده و مرده از زنده (449)

تن__گ است لاجرم بايد در عالمى ديگر كه همان نشئه آخرت است صورت بپذيرد.

و اما اين كه چگونه ممكن است انسان ها يك بار ديگر زنده شوند، دليل اين امكان نيز در همين نشئه دنيا است، چون در اين نشئه ديدند و فهميدند كه آن خدايى كه اين عالم را از كتم عدم به هستى آورد و چنين قدرتى داشت، او بر ايجاد بار دومش نيز قادر است. اي_ن برهانى است بر ام_كان م_عاد.

نشئه اول و ايجاد انسان در نشئه آخر (451)

پس با علم به نشئه دنيا براى انسان ها علمى نيز به مبادى اين برهان پيدا مى شود، برهانى كه امكان بعث را اثبات مى كند و با اثبات امكان استبعاد معنايى ندارد. اين برهان، برهان بر امكان حشر بدن هاست و حاصلش اين است؛ بدنى كه در قيامت زن__ده مى شود و پاداش و كيف__ر مى بيند مثل ب__دن دنيوى است. و وقتى جائز باشد بدنى دنيايى خلق شود و زنده گردد، بدنى اخروى ني__ز ممكن است خلق و زنده گردد، چون اين بدن مثل آن بدن است.(1)

و بقاء و ساير ملحقات آن از قبيل زندگى، توانايى و دانايى و امثال آن بوده، باطل نمى شود و بلكه به پايان رسيدن يك موجود معنايش اين است كه خدا رحمتى را كه گسترده بود، اكنون به سوى خود جذب مى كند، زيرا چيزى كه خدا از طرف خود افاضه

بازگشت موجودات بعد از تكامل خلقت (453)

كرده، «وجه» اوس_ت و «وجه خدا» از بين رفتن_ى ن_يست.

بنابراين تمام شدن و به پايان رسيدن وجود اشياء، آن گونه كه ما خيال مى كنيم فنا و بطلان آن ها نيست و بلكه رجوع و بازگشت به سوى خداست، چه آن كه از نزد او فرود آمده بودند «و هرچه ن_زد خ_داست باقى است.» (96 / نحل) (1)

لذا كارى جز بسط و قبض ايجاد نشده: خدا با بسط رحمت خود آغاز به خلقت اشياء مى كند و با قبض رحمت، موجودات را به سوى خود بازگشت مى دهد. اين قبض و بازگشت به سوى حق همان معاد است كه به ما وعده داده اند.

1- ال_مي______زان ج: 19، ص: 18.

(454) شروع و پايان جهان

(455)

استفاده مى كند و نباتات از نظامى كه در اراضى و جو محيط جريان دارد، منتفع مى شود و موجودات زمينى از نظام جارى در آسمان ها و آسمانى ها از نظام جارى در موجودات زمين استمداد مى جويند، پس تمامى موجودات داراى نظام متصلى هستند كه هر نوعى از انواع را به سوى سعادت خاصه اش سوق مى دهد. اين جاست كه فطرت سليم و شعور زنده و آزاد ناگزير مى شود، از اين كه بگويد: نظامى به اين وسعت و دقت جز به تقدير خدايى عزيز و عليم و تدبير پروردگارى حكيم و خبير صورت نمى بندد. و نيز ناچار است بگويد: اين تقدير و تدبير جز به اين فرض نمى شود كه هويت و

تأثير متقابل و حركت موجودات به سوى غايت كمال (457)

اعيان و خلاصه ذات هر موجود را در قالبى ريخته باشد كه فلان فعل و اثر مخصوص از او سر بزند، در هر منزل از منازلى كه در طول مسيرش برايش تعيين شده، همان نقشى را كه از او خواسته اند بازى كند و در منزلى كه به عنوان آخرين منزل و منتها اليه مسيرش تعيين گرديده، متوقف شود و همه اين مراحل را در ميان سلسله علل و اسباب در پيش روى قائد قضاء و به دنبال سائق قدر طى نمايد.

اينك چند آيه به عنوان نمونه از آياتى كه گفتيم، اين معانى را افاده م_ى كن__د، اي___راد م_ى ش_ود:

_ «لَهُ الْخَلْ__قُ وَ الاَْمْ__رُ _ آفرينش عال__م و تدبي__ر ام__ور آن از اوس__ت،» (54 / اعراف)

_ «اَلا لَ__هُ الْ_حُكْ_مُ _ آگ_اه ب__اش ك__ه حك_م تنه__ا و تنه___ا از آنِ اوس___ت،» (62 / انعام)

_ «وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّيها _ براى هر موجودى جهت و

مقصدى است كه به سوى آن

(458) شروع و پايان جهان

رهسپار است،» (148 / بقره)

- «وَ اللّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِه _ خداوند حكم مى كند و كسى هم نيست كه حكمش را ع_ق__ب ان_دازد،» (41 / رعد)

- «هُوَ قائِمٌ عَلى كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ _ او بر هر نفسى به آن چه كه مى كند ق_ائ_م اس_ت.» (33 / رع_د) (1)

اگرچه آتش هم نباشد. چه اگر مسئله وجود و ايجاد از اين قبيل بود، مى بايست موجود بعد از يافتن وجود قابل معدوم شدن نبوده و خود مثل آفريدگارش واجب الوجود باشد. اين همان مطلبى است كه فهم ساده فطرى از آن تعبير مى كند به اين كه، اشياى عالم اگر خود مالك نفس خود بودند و حتى از يك جهت مستقل و بى نياز از پروردگار بودند، به هيچ وجه هلاك و فساد نمى پذيرفتند، زيرا محال است چيزى مالك نفس خود باشد و خود براى خود بطلان و شقاوت را طلب كند. آيه شريفه «كُلُّ شَىْ ءٍ هالِكٌ اِلاّ وَجْهَهُ،» (88 / قصص) و هم چنين آيه «وَ لا يَمْلِكُونَ

استناد تداوم افاضه هستى به خدا (461)

لاَِنْفُسِهِمْ ضَرّا وَ لا نَفْعا وَ لايَمْلِكُونَ مَوْتا وَ لا حَيوةً وَ لا نُشُورا،» (3 / فرقان) همين معنا را افاده مى كند. آيات بسيار ديگرى هم - كه دلالت دارند بر اين كه خداى سبحان مالك هر چيز است و مالكى جز او نيست و هر چيزى مملوك اوست و جز مملوكيت شأن ديگرى ندارد - اين معنا را افاده مى كنند.

بنابراين هر موجودى هم چنان كه در اول تكون و حدوثش، وجودش را از خداى تعالى مى گيرد، هم چنين در بقاى خود هر لحظه وجودش را از خداى تعالى اخذ مى كند و تا وقتى باقى است كه از ناحيه او به وى افاضه وجود بشود، همين كه اين فيض قط__ع شد، معدوم گشته و اسم و رسمش از لوح وجود محو مى گردد، چنان كه فرمود: «كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَ ما كانَ عَطاءُرَبِّكَ مَحْظُورا،» (20 / اسراء) و بر اي__ن مضمون آي_ات بسيار است. (1)

(462) شروع و پايان جهان

حيات انسان هاست، لذا دنباله مسئله مرگ و زندگى فرمود: ما مى دانيم كه كدام يك از شما زودتر به وجود مى آيد و كدام ديرتر و خلاصه مقدم و مؤخر شما را مى شناسيم.

_ وَ اِنَّ رَبَّ_كَ هُ_وَ يَحْشُ_رُهُ___مْ اِنَّ___هُ حَكي___مٌ عَلي____مٌ!

اين جمله مى فهماند كه جز پروردگار كسى مردم را محشور نمى كند. پس هم او تنها رب اين عالم است.(1)

1- ال_مي____زان ج: 23، ص: 215.

وراثت الهى - تماميت نظام آفرينش (465)

«ميراث» است، چون هر طبقه از طبقات ساكنين زمين آن ها را از طبقه قبل «ارث» مى برد و در نتيجه ميراثى دائمى است، كه دست به دست مى چرخد؛ و

برگشت مالكيت و ميراث جهان به خدا (467)

از جهت ديگرى نيز ميراث است. براى اين كه روزگارى خواهد رسيد كه تمامى انسان ها از بين مى روند و براى آن نمى ماند مگر خدايى كه انسان ها را خليفه خود بر زمين كرده بود.

پس به ه__ر دو جهت و هر دو معن__ا، ميراث آسمان ه__ا و زمين ب__راى خداست، اما به معن__اى اول به خاط__ر اين كه خ__داى تعال__ى مال دنيا را به اه__ل دنيا تمليك كرده بود. البت_ه تمليكى كه در عي__ن حال خ__ودش باز مال__ك بود و هس__ت و ل__ذا فرم__وده:

«لِلّهِ ما فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الاَْرْضِ - آن چه در آسمان ها و زمين است مال خداست!» (109 / آل عمران)

«وَ لِلّهِ مُلْكُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ - مالكيت آسمان ها و زمين از آن خداست!» (189 / آل عمران)

(468) شروع و پايان جهان

«وَ اتُوهُمْ مِنْ مالِ اللّهِ اتيكُمْ - از مال خدا كه به شما داده به ايشان بدهيد!» (33 / نور)

و اما به معناى دوم؟ براى اين كه از ظاهر آيات قيامت از قبيل آيه «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ!» (26 / رحمن) و غير آن بر مى آيد كه همه انسان هاى روى زمين فانى مى شوند و آن چه از آيه مورد بحث زودتر به ذهن مى رود، اين است كه مراد از ميراث بودن آسمان ها و زمين همين معناى دوم باشد.(1)

1- ال_مي__زان ج: 37، ص: 318.

برگشت مالكيت و ميراث جهان به خدا (469)